علی حیدر سلیمان ١٩٠٥ -١٩٩١ / بەشی یەکەم
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
عەلی حەیدەر سولەیمان ،کوری گەورەی سولەیمان بەگی کوری عەلی بەگی سلاح شور زادەیە ، لەنەوەی میری سۆرانە و دەچیتە سەر میر ئەحمەد بەگی مامی محەمەد پاشای رواندزی .... لەساڵی ١٩٠٥ لەشاروچکەی رواندز لەدایک بووە .(١)
عەلی حەیدەر لە تەمەنێکی گچکە ناردرا بۆ بەغداد بۆ خوێندن ، بەلام ، بەهۆی جەنگی جیهانی یەکەم گەراوە رواندز ، کە گەیشتە رواندز بینی مالەکەیان سووتاوە ودایک و باوکی دەستگیر کراون .. ناچار بوو دوو براکەی لەگەل خۆی بردە مووسل و بەخێو کردنیانی لە ئەستۆ گرت .. پاش چەند ساڵێک لە بازرگانی کردن لە نێوان (مووسل و حەلەب) لەگەل داپیری ، لەمووسل جێگیر بوو و سەرلەنوێ دەستی بە خوێندنی سەرەتایی کرد و لە ساڵی ١٩٢٢ خوێندنی سەرەتایی تەواو کرد .
لەقۆناغی خوێندنی دواناوەندی ،(کۆمەلەی راپەرینی قوتابیان)ی دروست کرد ، پاشان ئەلقەیەکی رێکخستنی نهێنی قوتابیانی لە مووسل دروست کرد بۆ دابەشکردنی بلاو کراوە و پەخشنامە سیاسیەکان لە شاری مووسل .
لە ساڵی ١٩٢٤ -١٩٣٠ لە زانکۆی ئەمریکی لە بەیروت ،زانستە سیاسیەکانی خویند وبروانامەی تیادا وەرگرت (٢).. کە لەبەیروت دەیخویند ، ئەندامێکی چالاکی (کۆمەلەی عێراقی)بوو ، پاشان بووە سەرۆکی کۆمەلەکە ، هەروەها لەدوا ساڵی خوێندنی لە زانکۆی ئەمریکی ، چەند لێکۆلینەوەی بلاو کردەوە ، لەوانە :-
- لێکۆلینەوەیەک لەسەر (بەرێوەبردنی شارەوانی) بۆ مامۆستای سیاسەت (پرۆفیسۆر ریچاد) .
- لێکۆلینەویەکی تر لەسەر (نەتەوە) بۆ مامۆستای مێژوو (پرۆفیسۆر هنکی)..
لەبەر یەکەم دەرچوونی لە دوو ساڵی یەکەمی لە زانکۆ ،عەلی حەیدەربە نوێنەری زانکۆی ئەمریکی هەلبژێردرا ، لە ئەلقەی لێکۆلینەوەی کاروباری نێو دەولەتی لە (سویسرا)..
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(١) ئینسکلۆبیدیای هەولێر/ لاپەرە ٤٥٥٥ / کەریم شارەزا .
(٢) هەولێر نێوان ساڵانی ١٩٦٣-١٩٧٠ /د. شوان محەمەد ئەمین خۆشناو/لاپەرە ٧٨ .

علی حیدر سلیمان ١٩٠٥ -١٩٩١ / بەشی سێیەم
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ئەگەر لەسووری خزمەتەکانی عەلێ حەیدەر وورد ببینەوە ،بۆمان رۆن دەبیتەوە کە ، رۆلێکی باشی لەدیبلۆماسیەتی عیراق و لە سیاسەت گێراوە، هەر وەکو زانراوە ، ئەم پۆستانەی هەبووە :-(٤) 
- لە ساڵی ١٩٣٥ کراوە بە یاریدەدەری بەرێوەبەری گشتی لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق.
- لە ساڵی ١٩٣٧ گۆزراوەتەوە بۆ سلکی دبلۆماسی لە وەزارەتی دەرەوەی عێراق و کراوە بە سکرتێری (مفەوەزییەی عێراق) لە رۆما پایتەختی ئیتالیا ، پاشان گۆزراوەتەوە بۆ قاهیرە پایتەختی میسر .
- لە ساڵی ١٩٤٨ -١٩٥٤ سێ جار نوێنەری لیوای هەولێر بووە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق.
- لە ١٩ی ئابی ١٩٤٨ کرا بە وەزیری کاروباری کۆمەلایەتی عێراق.
- لە ١٠ ی کانونی یەکەمی ١٩٤٩ پۆستی وەزیری گەیاندن و ئەشغالی پێدرا .
- لە ساڵی ١٩٥٦ بووە بالیۆزی عێراق لە (بۆن) پایتەختی (ئەلمانیای رۆژ ئاوا).
- دوای شۆرشی ١٤ی گەلاوێژی ١٩٥٨ ، کرا بە وەکیلی وەزارەتی دەرەوەی عێراق.
- لە ساڵی ١٩٥٩ بووە بالیۆزی عێراق لە واشنتۆن پاشان لە سویسرا.
- لە ساڵی ١٩٦٦ بووە بالیۆزی عێراق لە (رۆما).
لەبەر ئەوەی حکومەتی عیراق و سەرکردایەتی کورد ، متمانەیان پێ هەبووە ، بۆیە رۆلی زۆری هەبووە لە دانوستانەکانی دەسەلات و شۆرشی کورد.(٥)
عەلی حەیدەر لە (٥)ی ئەیلولی ١٩٩١ لە بەگدا کۆچی دوایی کردوە و هەر لەوێ نێژراوە .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(٤)ئینسکلۆبیدیای هەولێر/ لاپەرە ٤٥٥٥ / کەریم شارەزا.
(٥)هەولێر نێوان ساڵانی ١٩٦٣-١٩٧٠ /د. شوان محەمەد ئەمین خۆشناو/لاپەرە ٧٨.

 

علی حیدر سلیمان ١٩٠٥ -١٩٩١ / بەشی دووەم
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
لەساڵی ١٩٣٠ گەراوە عێراق و لەبەغداد بە مامۆستا دامەزرا لە قوتابخانەی دواناوەندی و خانەی مامۆستایان ، هەر وەها وانەبێژ بوو لەقوتابخانەکانی(حەربییە و کەرخ و تەفەییض).
عەلی حەیدەر ، دوو کتێبی دانا بەناوی (مێژووی شارستانیەتی ئەوروپی/١٩٣٢)،(مێژووی ئەوروپای نوێ /١٩٣٧) ، کتێبی یەکەم بووە هۆی پەست بوونی بەرپرسان و تومەتبار کردنی بە (شۆرشگێری) ، بۆیە لە مامۆستایەتیەوە گواستراوە بۆ پشکنینی قوتابخانەکان(التفتیش المدرسی)(٣) ، پاشان بۆ دیوانی وەزارەتی (معاریف) و بووە (بەرێوەبەری ئەزموونەکان و بلاو کراوەکان و وەرگێران).
عەلی حەیدەر ، پاش گەرانەوەی لە بەیروت ،بیرۆکەی (دامەزراندنی دەولەتی کوردی) لە مێشکی چەقی بوو ..کە لێ یان دەپرسی ، بە پێکەنینەوە دەیگوت: باوکم کوردە خەلکی رواندزە .. بۆیە خەباتی دەکرد بۆ چارەسەر کردنی کێشەی کورد لە پەروازەی رزگار کردنی عێراق لە ئیستیعماری بریتانی ، دوژمنی نەتەوەکانی ناوچەکە.. بەم شێوەیە ، کێشەی کوردی ،لەسەنگەری دژ بە ئیستعمار دادەنا .
عەلێ حەیدەر لەساڵانی ١٩٣١ ، ١٩٣٢ ، ١٩٣٣ بەشداری کرد لە مانگرتنی بەغداد لە دژی باجەکانی شارەوانی و لە نووسین لە رۆژنامەی (الاهالی) و ئەندامێکی چالاک بوو لە ( ئەنجوومەنی نەهێشتنی نەخویندەواری) و رۆلێکی گەورەی هەبوو لە نەهێشتنی نەخویندەواری لە ناوچە کوردیەکان ، بە تایبەتی لە (لیوای هەولێر) کە ، یەکەم قوتابخانەی نەهێشتنی نەخوێدەواری لە ١٩٣٤/٧/٢١ لە هەولێر کراوە و ژمارەی قوتابیانی (١٩٥) قوتابی بوو و لە چوار پۆڵ دانرابوون ، ئەوەی شایانی باسە ، لە کردنەوەی قوتابخانەکە ، لەسەر ئەرکی پارێزەر( محەمەد عەلی ئەفەندی موختار) کارەبای بۆ راکێشرا و (شێخ حوسین ئەفەندی)بەرێوەبەری قوتابخانەی(الثانیة) ، چەند رێنماییەکی پێشکەش کرد بۆ هاندانی دانیشتوانی هەولێر ،تا پەیوەندی بە قوتابخانەکە بکەن .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(٣) مجلة (الجریدة)/وثائق /علی حیدر سلیمان .. الشخصیة الکردیة العراقیة/شهاب احمد الحمید .

 

شیت مستەفا چەلەبی ١٩١٤-١٩٧٣:-(١)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ناوی تەواوی (شیت مستەفا عومەر چەلەبی)یە ..لەساڵی ١٩١٤ لەشاری هەولێر لەدایکبووە ... خوێندنی سەرەتایی لەهەولێر و کەرکوک تەواو کردوە و خوێندنی دواناوەندیشی لە بەغداد لە دواناوەندی (مەرکەزی )تەواو کردووە ..لەساڵی ١٩٣٤-١٩٣٥ کۆلێجی مافی تەواو کردوە و بووەتە پارێزەرێکی یاساناس لەهەولێر .
- لە ساڵی ١٩٣٥ ئیمتیازی دەرچواندنی گۆڤارێکی کوردی بەناوی (رووناکی) وەرگرتوە کە یەکەم ژمارەی لە ١٩٣٥/١٠/٢٤دا دەرچووە و هەتا١٩٣٦/٥/١٦ ١١ ژمارەی دەردەچوێنی و مێژوونووس و رۆژنامەگەر(حوسێن حوزنی مۆکریانی)کاروباری نووسین و چاپی لە ئەستۆ گرتبوە ..
ووتارەکانی مامۆستا شیت لەم گۆڤارەدا لەسەر چاکسازی نەتەوەیی و کۆمەلایەتی بووە ، وەک ووتاری (موشکیلەی بێ ئیشی) و (بۆ کور و کچی خۆمان) و(ژیانی رەوەند وکرمانج) و(روحی قەومیەت و تەجەدودی ئیجتیماعی).
لەدوای داخستنی گۆڤاری رووناکی ،مامۆستا شیت لە پایزی ١٩٣٦ کراوە بە دادوەر لە (کفری ، ئامێدی ، سلێمانی ،هەولێر)و ماوەیەکی زۆر لە سلێمانی ژیاوە.
لە رۆژی ٩ی حوزەیرانی ١٩٦٣ لەسەر دەمی حوکمرانی بەعسیەکان ، بە فەرمانی زەعیم (صدیق مستەفا) لەگەڵ خەلکێکی زۆر دەگیری ، بەلام کە دەزانن دادوەرێکی خانەنشینە ، بەری دەدەن ، ئەوەی شایانی باسە ، گەلێک لەو گیراوانە بە ناحەق لەناو ئۆردوگای سلێمانی شەهید دەکرێن .
مامۆستا شیت دوا قۆناغی ژیانی لەمووسل بەسەر دەبات و تووشی نەخۆشی شێرپەنجە دەبیت و لە بەرواری ١٩٧٣/٨/٢٨ لەنەخۆشخانەی مووسل کۆچی دوایی دەکات،
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(١) ئینسکلۆبیدیای هەولێر/کەریم شارەزا/لاپەرە ٤٤٩٥ .

لەسالی خوێندنی ١٩٥٨-١٩٥٩... مامۆستا ی ئینگلیزیمان (جمال داود) تیپێکی دروست کرد بۆ مۆسیقاو گۆرانی ، ئەگەر چی من لەتیپەکەدا بووم ،بەلام مەلا جەرجیس و شیرزاد مامسال رۆلی گرنگیان هەبوو ،دەنگیشیان خۆشبوو..ئەم وێنەیەی مەلا جەرجیس دەگەریتەوە سالی ١٩٥٩ ،لەگێرانی ئاهەنگێک لەیانەی فەرمانبەرانی هەولێر.

امام محافظة اربیل

اربیل ٢٠١٣

ئیبراهیم ئەفەندی (١٩٢٤-١٩٦٦)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ناوی تەواوی (ئیبراهیم ئیسماعیل عومەر)ە.. لەساڵی ١٩٢٤ .. لەگوندی (گردەپانە)ی قەراج نزیک شاروچکەی (مەخموور) لەدایک بووە .. باپیرانی بەئەسل ئاغای دێیەکەی خۆیان دەبن و لە عەشیرەتی (ئۆمەرنلە)نە

            لە کۆتای سەدەی نۆزدە زۆر جار ئەو دێیە تووشی شەر بووە و ئابڵوقە دراوە بەهۆی هێرشەکانی تورک، تاوەکو هەرە سەراتیەکانی سدەی رابردوو، دووبارە جەندرمەی تورک هێرش دەکەن و داوای سەرانە دەکەن، خەڵکەکە دووبارە بەرەنگاریان دەبنەوە، دوای شەرێکی خوێناوی جەندرمەی توورک دەست بەسەر گوندەکە دادەگرن لە ئاکامدا باپیری دەکوژرێ لەگەڵ چەن ئامۆزایەکی. لەو شەرە تەنیا دوو برا نەجاتیان دەبێ کە دەکا باوکی  و براکەی، ئیتر هەر دوکیان روو لە شاری هەولێر دەکەن دوو خوشک دەهێنن لەو کاتەوە لە گەرەکی تەیراوەی هەولێر نیشتەجێ دەبن. لە ئەنجامی ئەو لێقەومانە لە هەولێر تووشی هەژاری و نەداری دێن.   دوای ئەوەی تەمەنی ئیبراهیم ئەفەندی دەگا بە شەش ساڵ باوکی دەینێرێ بۆ قوتابخانە و خوێندنی سەرەتای و ناوەندی و ئامادەیی تەواو دەکا، لە تەمەنێکی زۆر بچووک حەز لە دایکم دەکاو دەیخوازێ. دوای بەرەو بەغداد دەچێ دەورەی مفەوەزی دەخوێنێ، لە چلەکانی سەدەی رابردوو دەبێ بە مفەوەز و زۆر سەرکەوتوو دەبێ لە کارەکەی و ناوبانگێکی باش پەیدا دەکااوکم لە عەشیرەتی ئۆمەربلە عەشیرەتێکی زۆر گەورەن خاوەن گەلێ گوندن لە قەراج و دەشتی هەوڵیر و دەوروبەری دهۆک و موسڵ. گوندەکەی ئەوان ناوی گردە پانە کەوتۆتە قەراچ نزیک شارۆچکەی مەخمور، باپیرانی بە ئەسڵ ئاغای دێیەکەی خۆیان دەبن. لە کۆتای سەدەی نۆزدە زۆر جار ئەو دێیە تووشی شەر بووە و ئابڵوقە دراوە بەهۆی هێرشەکانی تورک، تاوەکو هەرە سەراتیەکانی سدەی رابردوو، دووبارە جەندرمەی تورک هێرش دەکەن و داوای سەرانە دەکەن، خەڵکەکە دووبارە بەرەنگاریان دەبنەوە، دوای شەرێکی خوێناوی جەندرمەی توورک دەست بەسەر گوندەکە دادەگرن لە ئاکامدا باپیری دەکوژرێ لەگەڵ چەن ئامۆزایەکی. لەو شەرە تەنیا دوو برا نەجاتیان دەبێ کە دەکا باوکی باوکم و براکەی، ئیتر هەر دوکیان روو لە شاری هەولێر دەکەن دوو خوشک دەهێنن لەو کاتەوە لە گەرەکی تەیراوەی هەولێر نیشتەجێ دەبن. لە ئەنجامی ئەو لێقەومانە لە هەولێر تووشی هەژاری و نەداری دێن. باوکم دوای ئەوەی تەمەنی دەگا بە شەش ساڵ باوکی دەینێرێ بۆ قوتابخانە، باوکم قوتابخانەی سەرەتای و ناوەندی و ئامادەیی تەواو دەکا، لە تەمەنێکی زۆر بچووک حەز لە دایکم دەکاو دەیخوازێ. دوای بەرەو بەغداد دەچێ دەورەی مفەوەزی دەخوێنێ، لە چلەکانی سەدەی رابردوو دەبێ بە مفەوەز و زۆر سەرکەوتوو دەبێ لە کارەکەی و ناوبانگێکی باش پەیدا دەکا.

      هاوسەری ئیبراهیم ئەفەندی لە قەڵاتی شاری هەولێر لە دایک بووە، بە رەگەز کوردی بۆتان بوونە، کاتی خۆی باپیری لەگەڵ براکەی جەزیرەی بۆتان بەجێدەهێلن  ، دێن لە قەڵاتی هەولێر دەژن و تەکیەیان دەبێ. هەموویان لە کۆڵانێکی قەڵات لە ریز یەک خانوو دەکەن، ئەو کۆڵانە ناوی لێدەنرێ کۆڵانی (پس مامان).  فاتمەخان کە باوکی دەمری، دوو مامی باوکی بەجێدەمێنێ. مامەکانی دایەنی بۆ دەگرن "دادە مەڕاڵ" ژنێک دەبێ منداڵی نابێت، ئەو کات مامەکانی خویندەوار دەبن لە کۆلێچی بەریتانی لە هەولێر دەخوێنن، بۆیەش  دەینێرنە بەر خوێندن. لە رێگای قوتابخانە لە گەرەکی تەیراوە ئیبراهیم ئەفەندی دەناسێ و پەیوەندی خوشەویستی لە نێوانیان دروست دەبێ .(١)

   ئیبراهیم ئەفەندی ، هەر لەسەرەتای سەرهەڵدانی شۆرشی ئەیلول لە ساڵی ١٩٦٣ بریاردەدا ببێ بە پێشمەرگە.  . وەکو خوینەوارێکی ئەو زەمانە لایەنگری بزوتنەوەی جوتیاران دەکا لە چڵەکان و پەنجایەکانی سەدەی رابردوو  دژ بە سیستەمی دەرەبەگایەتی، لە ئەنجامدا توشی کێشەی زۆر دێت لە گەڵ ئەو ئاغایانەی جاشی     ئەو کاتە لە دەوروبەری هەولێر.

   دکتۆر شوان خۆشناو لەکتێبەکەی(هەولێر لەنێوان سالانی ١٩٦٣ -١٩٧٠ ) دا دەلێ:ئیبراهیم ئەفەندی سیەم و زۆرداری (حەرەس قەومی)یەکان هانیدا پەیوەندی بە شۆرشەوە بکات، توانی (دوو پیکابی شۆفرلێت )و ١٨کەس و چەند تفەنگێک لەگەل خۆی بۆ ناو پێشمەرگە ببات ، پاشتر پلەی بەرپرسی دەشتی هەولێری پێ دەدرێ و هێزەکەی لەناو شار بە (لەشکری برایمەفەندی) ناسرا و بەهۆی لێهاتوویی وچالاکیک وچالاکیەکانی لەلایەن خودی مەلا مستەفای بارزانی ،بەفەرمی ئەم پلەیەی پێ بەخشراوە .(٢)

     هەندێ جار لە ئەنجامی شۆرشەکاندا.. شۆرشگێری راستەقین وچالاک پشی گوێ دەخرێن .. زۆر باسیان ناکرێت … ئیبراهیم ئەفەندی یەک لەوانیە کە ، کەم باسی کراوە ، سەرەرای ئەو رۆلە کاریگەریانەی کە هەیبووە لە پەرەساندنی شۆرشی ئەیلوول و سەرکەوتنەکانی پلانە سەربازیەکانی لە شەرەکانی ناو شاری هەولێر ودەورو بەری ، نموونەی قارەمانیەتی ئەو پێشمەرگەیە – خۆی و کورەکان و کچەکەی – دەگمەنە ..بۆیە پێویستە تیشکێک بخەینە سەر خەبات و تێکۆشانی ئەم کەلە پیاوە ،کە زۆر جار خۆی بە پێشمەرگەی میللەت ناسیوە ،نەک پێشمەرگەی حزب ..لەبەر ئەوەی ناحەزی هەبوو لەناو باڵە حزبیە جۆراو جۆرەکان ، بەلام لە دڵی جەماوەری هەولێر پایە و رێزێکی تایبەتی هەبوو .

    ئاشتی خانی کچی ئیبراهیم ئەفەندی باسی هەندێ لە هەلوشتەکان و قارەمانی باوکی دەکات و دەڵێت:-

((دەڵین لە ساڵی ١٩٦٤ کۆمەڵی لە ئاغاکانی  کە جاش بوون هەموویان دەگرێ دەیان هێنێ لە گوندی بنەسڵاوە پەت . دەیگێرنەوە و زەنگوڵەیان لە مل دەکات، کاو جۆیان بۆ دادەنێ  دەڵێ دەبێ هەمووتان پێکەوە دەست بەزەرین بکەن. لە ئەنجامی ئەو چاڵاکیانە باوکم دوای خۆی ناحەزی زۆری بۆ ئێمە بەجێهێشت)).

 هەروەها دەڵێت:-

((لە پێشمەرگایەتی هەر زوو ناو دەردەکاو دەبێ بە ئامر هێز، لە هیچ شتێ ناگەرێتەوە، بەرتیل وەرناگرێ، سەرداناوینێ بۆ کەس ئازاری جوتیار و خەڵکی هەژاری ناوچەکە نادا، هەموو شەرەکانیش خۆی پلانی بۆ دادەنێ و پێشرەوی دەکات، ئەمانە دەبنە هۆکاری ئەوەی کە لەناو هێزی پێشمەرگەو چینی هەژارو جوتیاران خۆشەویست بێت و پیگەیەکی جەماوەری بۆخۆی پەیدا بکات کە لە ئەنجامدا بوو بەهۆی ئەوەی کە هەموو شتێک بێت لە ناوچەکانی هەولێر و مەترسی یاخی بوون دروست بکات لە هەموو سەرکردەکانی شۆرشی ئەیلولی ئەو کات. ئەم جۆرە پیاوە مەتلەبی ئەو سەرکردانە نەبووە، خۆشی هەستی پێکردوە چەند جارێک بەدایکیمی ووتوە پێش شەهید بوونی، کە پێشبینی ئەوا دەکا بکوژرێ وەسیەت لای دایکم دەکا)).

 ئاشتی خان کە خۆشی پێشمەرگە بووە ، باسی چەند نموونەیەکی لە هەڵوێستەکانی باوکی دەکات ودەنووسێ:-

    (( داکم بۆمانی گێرایەوە کە، ماڵمان لە گەرەکی خانەقا بەرامبەر بە سینەما حەمرا  ، لە ئازاری  ساڵی ١٩٦٦ شەری هەنەدرێن و زۆزک، باوکت و هەردوو برا گەورەکەت پێشمەرگە بوون، باوکت ئەو کات ئامر هێزی دەشتی هەولێر بوو، تۆ مەلۆتکە بووی بە باوەشمەوە، پاکیزەی خوشکت تەمەنی چوار ساڵان بوو، بەیانی زوو تازە لەخەو هەستابووم، ئاگام لەهیج شتێ نەبوو، خەریکی نان و چا ئامادەکردن بووم بۆ منداڵەکان، هەر ئەوەندەم زانی دەرگای ماڵەکەمان بە پێلاقە شکێندرا، بەدرەدین عەلی پارێزگای هەولێری ئەو کات لەگەڵ

 

(١٩٦٥ گەندی سوسێ ، ئیبراهیم ئەفەندی ، هاوسەری ، کوری )

جاشیک موتەرجم بوو، لەگەڵ کۆمەڵی چەکداری تر هاتنە ژوورەوە، هەندێکی کەشیان لەسەربانی دراوسێکانمان ئاودیوی  ماڵمان ببوون و هاتنە خوارەوە. منداڵەکان لە ترسان هەموویان دەستیان بە گریان کرد، دلاوەری برات ئەو کات تەمەنی دەساڵان بوو، لە قاتی دووەمی خانوەکە خۆی فرەدایە خوارەوە و ڕایکرد. بەدرەدین کابرایەکی وورگن قامچیەکی ڕەشی لە دەست بوو لە ناوەراستی حەوشەکە قامچیەکەی لە ئەرزدەداو دەینەراندو جنێوی بە باوکتان دەدا، ئەمری بە چەکدارەکان کرد ووتی هەموو کەل و پەلیان بێنە ناوەراستی حەوشەکە و ئاگری تێبەربدەن. بەدرەدین پێمی ووت ئێمە هاتووین دەتبەین بە پێش سوپای عیراقت دەدەین بۆ هێرش کردنە سەر هەر دوو شاخی هەندرێن و زۆزک.  ووتی من زۆر لێیان پارامەوە ووتم منداڵەکانم بچووکن و ئەوانی ترم بێ خاوەن دەمێنن، من هیچ'گوناهێکم نیە و هیچم  نەکردووە، کوا پیاو بە قسەی ژن دەکا، هەزار سوێندم خوارد ووتم باوکیان بەقسەم ناکاو وازی لەمن هێناوە، من هەقی هیچم نیە تەنیا غەمی مندالەکانی خۆممە.  تۆ بە باوەشمەوە و خوشکەکەت بە دەستمەوە،  ئێمەیان هێنایە دەرەوە لە ماڵ، پێش ئەوەی برۆین سواری ئۆتۆمەبیلەکان بین، لەسەر دیواری دەرەوەی ماڵەوە شتێ نووسرابوو، بەدرەدین بانگی موتەرجیمەکەی کرد ووتی ئەمە چی نووسراوە، ئەویش ووتی قوربان سەیدی ئانی بلخدمە، نووسراوە "یان کوردستان یان نەمان". بەدرەدین عەلی هەڵچوو توورە بوو، هات بۆ لام ووتی دەبێ بێیت تف لە ژێر نەعلەکەت بدەی ئینجا ئەو نووسراوەی سەر دیوارەکەی پێبستریتەوە. ووتی منیش ناچار بووم ئەوەی ووتیان ئەنجاممدا. ئێمەیان سواری پشتەوەی ئۆتۆمۆبێلێک کرد، کابرای جاشی موتەرجمیان هێنا لە پێشەوە سواریان کرد، ووتی منیش دەستم لە خۆم شوشت بوو، فرسەتم هێنا نەعلەکەم لە پێم داکەناند لە پشترا کەوتمە لێدانی سەر و بەچکی جاشی موتەرجیم، ووتم تۆ گووت خواردبا باشتر نەبوو هەی سەگ باب هەی ناپیاوی ژنانی.  بەوجۆرە ئێمەیان بە پێش سوپای عیراقی دادا بۆ هێرش کردنە سەر هەر دوو شاخی هەندرێن و زۆزک. نزیک بووینەوە لە گەلی عەلی بەگ، لە ناکاو ئۆتۆمۆبیلەکەی ئێمەیان راگرت، ئەوەندەی پێنەچوو ئەفسەرێکی سوپای عیراقی هات بەعەرەبی قسەی دەکرد و رووی لە موتەرجیمەکە بوو، من هیچ تێنەگەیشتم، ئینجا کابرای موتەرجیم بە کوردی بە سایقەکەی ووت رووی ئۆتۆمۆبیلەکەت بسورێنەوە بەرەو ئاراستەی هەولێر، ئینجا ئیمەیان گەراندەوە بەرەو  بەندیخانەی گەورەی هەولێر. منیش پرسیم چۆن بوو ئێمەیان گەڕاندەوە؟

دایکم ووتی، باوکت لە شەری هەندرێن و زۆزک بەشدار نەبوو، ئەو شەرە زۆربەی شوعیەکان کردیان، بەڵام باوکت کە هەواڵی بۆ دەچێ ئێمە گیراوین، هەر یەکسەر مەفرەزەیەک لە هێزی خۆی پێکدەهێنێ خۆی بەپێش دەکەوێ و بەسەر حەی زوباتی هەولێر دادەدەن، هەرچی ژن و کچی زابتەکانی ئەو گەرەکە هەیە کە هەموویان عەرب بوون لە ناو ماڵی خۆیان راپێجیان دەکاو دەیان با بۆ گوندی بنەسڵاوە، ئەو کات مەقەری باوکت لەوێ بوو. ئینجا وەڵام بۆ بەدرەدین عەلی دەنێرێ دەڵێ ژن و منداڵەکانم دەگەرێنیتەوە باشە، دەنا ئەو هەموو ژن و کچی ئەفسەرە عەرەبە عیراقیانەی لامانن ئەوە لەناو مەقەری منن لەگەڵ پێشمەرگەکان دانیشتوون یەکیان نەجاتیان نابێ. بەو جۆرە بەدرەدین عەلی ناچار دەبێ بەرقیەکی بە پەلە دەکا بۆ بنکەی سوپای عیراقی لە سپیلک و ئەمریان پێدەکا کە بمان گەرێنەوە. )).

 ئیبراهیم ئەفەندی لە١٣/٦/١٩٦٦ لە لایەن هەندی لە ئاغا جەلالیەکانی پشدەر بریندار دەکرێ، لەو رۆژە سێ لە پێشمەرگەکانی لەگەلی شەهید دەبن وەستا مەحـەمەد چەخماخچی، سەید عەبدوڵرەزاق و نامیق.

( فەرهاد ئیبراهیم ئەفەندی لەگەل ئیدریس بارزانی )

    لەکتێبی (البارزانی والحرکة التحرریة الکردیە/ لاپەرە ١٠٨)دا هاتووە :-(٣)

((هەوالی شەهید بوونی کادیری عەسکەری ئیبراهیم ئەفەندیمان، لە لایەن جاشەکانی ٦٦ لەناوچەی پشدەر پێ گەیشت ، ئیبراهیم ئەفەندی کە نموونەی ئازایەتی بوو ، برندار بوو کاتی بەرگری ئەوانی دەکرد ، بۆیە هێزی دەشتی هەولێر و هێزی سەفین لە رۆژی ١ی حوزەیرانی ١٩٦٦ ، دەستی بەرزگار کردنی ناوچەکە کرد، جاشی ٦٦ و جاشە کۆنەکان هەلاتنە ناو سەربازگەکانی سوپای عیراقی  و لەوێ پارێزران ، لەوانە ژمارەیەک لە ئاغاکانی (میراودلی) کە ، (عەلی عەباس ئاغا)ی تێدابوو کە ( ئیبراهیم ئەفەندی)شەهید کرد .. ئەوەی شایانی باسی ئەو ئاغایە لەساڵی ١٩٦٩ بەدەستی پیاوانی شۆرش کوژرا .

   هەزاران سەلام لە گیانی پاکی شەهیدی نەمر (ئیبراهیم ئەفەندی).. تۆ نەمردی تۆ لەدڵی میللەتا دەژی .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(١) لە سێبەری شاخ ، لە بیرەوەریەکانی پێشمەرگەیەکی ژن( زنجیرەی پازدەم)ئاشتی ئیبراهیم / کردستان پۆست .

(٢)هەولێر لە ساڵانی ١٩٦٣-١٩٧٠ /ل ١٠٤/ د. شوان محەمەد ئەمین خۆشناو .

(٣) البارزانی والحرکة التحرریة الکردیة/ الجزء الثالث /ص ١٨١ /مسعود الباەزانی

علی حیدر سلیمان ١٩٠٥ -١٩٩١

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

     عەلی حەیدەر سولەیمان ،کوری گەورەی سولەیمان بەگی کوری عەلی بەگی سلاح شور زادەیە ، لەنەوەی میری سۆرانە و دەچیتە سەر میر ئەحمەد بەگی مامی محەمەد پاشای رواندزی .... لەساڵی ١٩٠٥ لەشاروچکەی رواندز لەدایک بووە .(١)

    عەلی حەیدەر لە تەمەنێکی گچکە ناردرا بۆ بەغداد بۆ خوێندن ، بەلام ، بەهۆی جەنگی جیهانی یەکەم گەراوە رواندز ، کە گەیشتە رواندز بینی مالەکەیان سووتاوە ودایک و باوکی دەستگیر کراون .. ناچار بوو دوو براکەی لەگەل خۆی بردە مووسل و بەخێو کردنیانی لە ئەستۆ گرت .. پاش چەند ساڵێک لە بازرگانی کردن لە نێوان (مووسل و حەلەب) لەگەل داپیری ، لەمووسل جێگیر بوو و سەرلەنوێ دەستی بە خوێندنی سەرەتایی کرد و لە ساڵی ١٩٢٢ خوێندنی سەرەتایی تەواو کرد .

    لەقۆناغی خوێندنی دواناوەندی ،(کۆمەلەی راپەرینی قوتابیان)ی دروست کرد ، پاشان ئەلقەیەکی رێکخستنی نهێنی قوتابیانی لە مووسل دروست کرد بۆ دابەشکردنی بلاو کراوە و پەخشنامە سیاسیەکان لە شارت مووسل .

   لە ساڵی ١٩٢٤ -١٩٣٠ لە زانکۆی ئەمریکی لە بەیروت ،زانستە سیاسیەکانی خویند وبروانامەی تیادا وەرگرت (٢).. کە لەبەیروت دەیخویند ، ئەندامێکی چالاکی (کۆمەلەی عێراقی)بوو ، پاشان   بووە سەرۆکی کۆمەلەکە ، هەروەها لەدوا ساڵی خوێندنی لە زانکۆی ئەمریکی ، چەند لێکۆلینەوەی بلاو کردەوە ، لەوانە :-

-         لێکۆلینەوەیەک لەسەر (بەرێوەبردنی شارەوانی) بۆ مامۆستای سیاسەت (پرۆفیسۆر ریچاد) .

-         لێکۆلینەویەکی تر لەسەر (نەتەوە) بۆ مامۆستای مێژوو (پرۆفیسۆر هنکی)..

لەبەر یەکەم دەرچوونی لە دوو ساڵی یەکەمی لە زانکۆ ،عەلی حەیدەربە نوێنەری زانکۆی ئەمریکی هەلبژێردرا ، لە ئەلقەی لێکۆلینەوەی کاروباری نێو دەولەتی لە (سویسرا)..

   لەساڵی ١٩٣٠ گەراوە عێراق و لەبەغداد بە مامۆستا دامەزرا لە قوتابخانەی دواناوەندی و خانەی مامۆستایان ، هەر وەها وانەبێژ بوو لەقوتابخانەکانی(حەربییە و کەرخ و تەفەییض).

  عەلی حەیدەر ، دوو کتێبی دانا بەناوی (مێژووی شارستانیەتی ئەوروپی/١٩٣٢)،(مێژووی ئەوروپای نوێ /١٩٣٧) ، کتێبی یەکەم بووە هۆی پەست بوونی بەرپرسان و تومەتبار کردنی بە (شۆرشگێری) ، بۆیە لە مامۆستایەتیەوە گواستراوە بۆ پشکنینی قوتابخانەکان(التفتیش المدرسی)(٣) ، پاشان بۆ دیوانی وەزارەتی (معاریف) و بووە (بەرێوەبەری ئەزموونەکان و بلاو کراوەکان و وەرگێران).

   عەلی حەیدەر ، پاش گەرانەوەی لە بەیروت ،بیرۆکەی (دامەزراندنی دەولەتی کوردی) لە مێشکی چەقی بوو ..کە لێ یان دەپرسی ، بە پێکەنینەوە دەیگوت: باوکم کوردە خەلکی  رواندزە .. بۆیە خەباتی دەکرد  بۆ چارەسەر کردنی کێشەی کورد لە پەروازەی رزگار کردنی عێراق لە ئیستیعماری بریتانی ، دوژمنی نەتەوەکانی ناوچەکە.. بەم شێوەیە ، کێشەی کوردی ،لەسەنگەری دژ بە ئیستعمار دادەنا .

  عەلێ حەیدەر لەساڵانی ١٩٣١ ، ١٩٣٢ ، ١٩٣٣ بەشداری کرد لە مانگرتنی بەغداد لە دژی باجەکانی شارەوانی و لە نووسین لە رۆژنامەی (الاهالی) و ئەندامێکی چالاک بوو لە ( ئەنجوومەنی نەهێشتنی نەخویندەواری) و رۆلێکی گەورەی هەبوو لە نەهێشتنی نەخویندەواری لە ناوچە کوردیەکان ، بە تایبەتی لە (لیوای هەولێر) کە ، یەکەم قوتابخانەی نەهێشتنی نەخوێدەواری لە ٢١/٧/١٩٣٤ لە هەولێر کراوە و ژمارەی قوتابیانی (١٩٥) قوتابی بوو و لە چوار پۆڵ دانرابوون ، ئەوەی شایانی باسە ، لە کردنەوەی قوتابخانەکە ، لەسەر ئەرکی پارێزەر( محەمەد عەلی ئەفەندی موختار) کارەبای بۆ راکێشرا و (شێخ حوسین ئەفەندی)بەرێوەبەری قوتابخانەی(الثانیة) ، چەند رێنماییەکی پێشکەش کرد بۆ هاندانی دانیشتوانی هەولێر ،تا پەیوەندی بە قوتابخانەکە بکەن .

   ئەگەر لەسووری خزمەتەکانی عەلێ حەیدەر وورد ببینەوە ،بۆمان رۆن دەبیتەوە کە ، رۆلێکی باشی لەدیبلۆماسیەتی عیراق و لە سیاسەت گێراوە، هەر وەکو زانراوە ، ئەم پۆستانەی هەبووە :-(٤) 

-         لە ساڵی ١٩٣٥ کراوە بە یاریدەدەری بەرێوەبەری گشتی لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق.

-         لە ساڵی ١٩٣٧ گۆزراوەتەوە بۆ سلکی دبلۆماسی لە وەزارەتی دەرەوەی عێراق و کراوە بە سکرتێری (مفەوەزییەی عێراق) لە رۆما پایتەختی ئیتالیا ، پاشان گۆزراوەتەوە بۆ قاهیرە پایتەختی میسر .

-         لە ساڵی ١٩٤٨ -١٩٥٤ سێ جار نوێنەری لیوای هەولێر بووە  لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق.

-         لە ١٩ی ئابی ١٩٤٨ کرا بە وەزیری کاروباری کۆمەلایەتی عێراق.

-         لە ١٠ ی کانونی یەکەمی ١٩٤٩ پۆستی وەزیری گەیاندن و ئەشغالی پێدرا .

-         لە ساڵی ١٩٥٦ بووە بالیۆزی عێراق لە (بۆن) پایتەختی (ئەلمانیای رۆژ ئاوا).

-         دوای شۆرشی ١٤ی گەلاوێژی ١٩٥٨ ، کرا بە وەکیلی وەزارەتی دەرەوەی عێراق.

-         لە ساڵی ١٩٥٩ بووە بالیۆزی عێراق لە واشنتۆن پاشان لە سویسرا.

-         لە ساڵی ١٩٦٦ بووە بالیۆزی عێراق لە (رۆما).

لەبەر ئەوەی حکومەتی عیراق و سەرکردایەتی کورد ، متمانەیان پێ هەبووە ، بۆیە رۆلی زۆری هەبووە  لە دانوستانەکانی دەسەلات و شۆرشی کورد.(٥)

  عەلی حەیدەر لە (٥)ی ئەیلولی ١٩٩١ لە بەگدا کۆچی دوایی کردوە و هەر لەوێ نێژراوە .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(١) ئینسکلۆبیدیای هەولێر/ لاپەرە ٤٥٥٥ / کەریم شارەزا .

(٢) هەولێر نێوان ساڵانی ١٩٦٣-١٩٧٠ /د. شوان محەمەد ئەمین خۆشناو/لاپەرە ٧٨ .

(٣) مجلة (الجریدة)/وثائق /علی حیدر سلیمان .. الشخصیة الکردیة العراقیة/شهاب احمد الحمید .

(٤)ئینسکلۆبیدیای هەولێر/ لاپەرە ٤٥٥٥ / کەریم شارەزا.

(٥)هەولێر نێوان ساڵانی ١٩٦٣-١٩٧٠ /د. شوان محەمەد ئەمین خۆشناو/لاپەرە ٧٨.

رووداوەکەی یانەی ئازادی لە ١٤ گەلاوێژی ١٩٦٢(١)

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

 یانەی ئازادی لە ١٤ی گەلاوێژی ١٩٦٠ دامەزرا . لەرۆژی ١٤ی گەلاوێژی ١٩٦٢ بەبۆنەی یادی دامەزراندنی ، ئاهەنگێکی ئێوارەیی لە یانە ساز درا .. خەلکێکی  زۆر لە کەسایەتی و بەرپرسانی ئەوسا ئامادەی بوون ،لەوانە ( بەدرەلدین علی) موتەسەریفی هەولێر .

  زۆر لەهونەرمەندانی بەغداش بەشداریان کردبوو ... یەک لەبرگەکان  کۆمەک کۆکردنەوە بوو بۆ یانەی ئازادی ،کە ئەو بەرنامەیە دەستی پێکرد، محمد حەسەن دزەیی لەسەر شانۆ وەستا  بەمایکرۆفۆن بری کۆمەکەکەی ئاشکرا دەکرد ، لەناکاو تەقە دەستی پێکرد لە پشت هێلی شەمەندەفەر کە لەنێوان یانە و یاریگای وەرزشی ئیدارەی خۆجێ یەتی رەت دەبوو .

   ئەو کاتە ئاژاوە و بەزم و رەزم لەنێوان ئامادەبوان پەیدا بوو ، هەندێکیان چوونە ژێر مێزەکەیان و هەندێکیان خۆیان لە ئاودەست و گەرماو شاردەوە و هەندێکیان لەناو جۆگەلەکانی باخچەی یانە لەناو قوراو درێژ بوون  ..ئەو گوللانەی کە ئاراستەی یانە دەبوون لە حەفت یان هەشت گولە زیاتر نەبوون ،بەلام پاسەوانانی موتەسەریف بەسەدان گولەیان دەهاویشت بەبی ئامانج.. مودەررەعەیەکی موتەسەریف وئەفسەرەکان لەپێش یانە وەستا بوو  رەشاشێکی لەسەر بوو بۆ هەموو لایەک تەقەی دەکرد.. ئافرەتەکان لەسەربانی مالی محمد حەسەن دزەیی و خانوەکانی دەوروبەری یانە دەستیان بە نەعلەو و قیژاندن کرد و هەلدەهاتن ، هەندێکیان بێ عەبا بەپێخواسی هەلاتن .

    هەندێک لەئەفسەرەکان خۆیان لەژێر مێزەکان شاردبوەوە . موتەسەریف هەولی دا بێتە دەرەوەی یانە تا پاسەوانەکان بوەستێنی لەتەقە کردن ،بەلام هەندێ فەرمانبەر رێیان لێ گرت ، بەلام ئەو دەیگووت ،ئەگەر لەتەقە نەوەستن ئێمەش دەکوژن ، پاش نیو سەعاتی ئەو بەزمە، دۆخەکە ئاسایی کرا و هەر کەس گەراوە جێگای خۆی وبینیمان یاریدەدەری موتەسەریف(حسن علو القیسی)- کە کەوتبووە ناو حەوزی بەفراوی بیبسی سارد کە ، پر بوو لەبەفر –هەموو جلی تەر بووبوو ودەلەرزی لەسەرمان ، نەمان دەتوانی پێبکەنین ،نەوەک والێکی بدەنەوە کە دەستمان لەم رووداوە هەیە و پەیوەندیمان بە پێشمەرگە هەیە ، ئەو رووداوە لەو کاتە بوو کە حکومەت رایگەیاند کە (یاخی بوون کۆتایی پێ هات ) کە چی کرداری شۆرشگێران پەرەی سەند و گەیشتە ناو جەرگی شار ولەپێش جاوی موتەسەریف و گەورە بەرپرسان جێبەجێ کرا .

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(١) لەکتێبی /احداث عاصرتها/ محسن دزەیی وەگیراوە .

هەژار مۆکریانی (١٩٢٠ -١٩٩٠)

ئەگەر دنیا مژو تەم و تاریکە  
ئەگەر ریگا کەندو کڵۆ و باریکە
ئەگەر شەوە و گرمەى هەوروبارانە
ئەگەر بەفرە شلێوەیە و تۆفانە
ئەگەر گێژە وکڕیوەیە وبۆرانە
ئەگەر لە هەرجێدا چەتە و گۆرانە

                                  تۆشارەزا و رێنیشاندەرى لاوانى
                                 بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانى

ئەگەر هەوار  نشێوە یان هەورازە
ئەگەرلەهى ولا فاوى بێ بازە
ئەگەر چەق ولوور و مڕەى دەعبایە
هەموو دەر و دۆلێک برى حەزیا یە
ئە گەر لە هەربن بەردێ نعرەى دێوە
هەر بنچکێک پرى لە جندو خێوە
                                  باکمان نییە هێز و گورى دلمَانى
                                بو پێشە وە پێشمان کەوە بارزانى

ئەگەر دوژمن پڕاوپڕى دنیابێ
شەپۆل بداتە وە وەکو دەریابێ
چەکى دەسى لەئێمە زۆر زۆر تربى
لە گشت دڕندە وەحش وپیاوخۆرتربێ
خۆیان لە ناوزرێپۆشان وە شارن
بۆمبا لە بن فرۆکەیان دابارن
                                

لە کوردستان تۆ مان هەبى بەسمانى
                                    بۆپیشە وە پێشمان کە وە بارزانى

با کوخ ولادى وشارەکان خاپوورکەن
باگوللە توپ لاشان لە خوێنا سوورکەن
خوێنمان لە رێى ئەم نیشتمانە بڕژێ
مێشکى ژن وکوڕ و کیژانمان بپژێ
لانک ومناڵ بە ئاگرێ بسووژن
باویران کەن ، ببڕن  ، ببەن ،  بکوژن
                                    

لە دواتەوەین باب وبرا و کەسمانى
                                       بۆ پێشەوە پێشمان کەوە بارزانى

کوردین کوڕى چیا، نەبەردوشێرین
بە کوشتنى داگیرکەرانمان فێرین
لەدوژمنان تۆلە وهەقمان دستێنین
سەدقات سەران دەبڕین ، زکان دەدرێنین
ئەورۆژى کورد دەکرا بەدیل ئەو رۆیى
یان مردن و یان ژین بە سەربەخۆیى
                                   

دوژمن کوژى کورد پەروەرى  رێزانى
                                      بۆپێشە وە پێشمان کەوە بارزانى

 لاپەرەیەک لە مێژووی هەولێر/گرتنی بنکەی پۆلیسی سەیداوە

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

    رۆژی ٨ی شوباتی ١٩٦٣ ، رۆژێکی رەش بوو بۆ خەلکی هەولێر کە ، بەعسیەکانی هینایە سەر دەسەلات بەکودەتایەکت پڕ لە فڕ و فێل و بی بەزەیی.

     من هێشتا هەرزەکار بووم لەپۆڵی دووەمی ناوەندی ،کە بیستم کودەتا بووە ، یەکسەر لە ماڵ دەرچووم و چوومە پێش دەرگای بازار و لە  پێش (خانی سپی) کۆمەڵە کەسێکی گەرەک وشارم دیت کە دەوری زرێپۆشێکیان دابوو و ئەفسەرێکی گەورەی سوپا قسەی دەکرد ، هەر ئەوەندەی تێگەیشتم کە دەیگوت :

(منیش لەگەلتانم بەڵام کار لەکار ترازاوە و کودەتا روویداوەئیتر هەر کەسێک بگەرێتەوە ماڵی خۆی..).

     لە کتێبی (هەولێر لە نێوان ١٩٦٣-١٩٧٠ /د. ... شوان محەمەد ئەمین/ل٥٥-٦٠ ) بەدرێژی باسی هەوڵی گرتنی بنکەی پۆلیسی (سەیداوە) کراوە، لە لایەن رێکخستنەکانی حزبی شوعی.

    لێرەدا پوختەی رووداوەکان دووبارە دەکەینەوە  کە پێویستە باس بکرێت بۆ زانینی هەڵوێستی هەولێریەکان و دەوروبەری ،بەرامبەر ئەم کودەتا خوێناویە:-

     لە دوای کۆبوونەوەی دووەمی کۆمیتەی ناوخۆی حزبی شوعی لە هەولێر لە ماڵی(کەماڵ شەعبی)، بریار درا دەست بەسەر بنکەی پۆلیسی سەیداوە دا بگیرێت (١ ). بۆ جێ بەجێ کردنی بریارەکە ، ئەم هەنگاوانە بەدێ کران :-

 ١-بەرپرسی رێکخستنەکانی سەیداوە گۆرا و بەرپرسێکی تر لە جیاتی دانرا، ئەوەی شایانی باسە بە پرسی یەکەم لە نارەزاییەکانی گەرەکی عارەبان و تەعجیل بەشداری کرد پاش گۆرینی.

٢-جەماوەری سەیداوە و ئەوانەی لەگەرەکەکانی تر هاتبوون و رێکخستن وچەکدارەکانی حزبی شوعی لە گۆرەپانی سەیداوە گردبوونەوەیەکی جەماوەریان بەست و بەرپرسی نوێ ووتارێکی خوێندەوە و ئاشکرای کرد کە حزبی شوعی بەهەموو شێوەیەک دژی کوودەتاچیەکانە ،،، بۆیە بریار دراوە دەست بەسەر بنکە وبارەگاکانی حکومەت و پۆلیش دابگیرێت.

٣- کە بنکەی پۆلیسی سەیداوە گەمارۆ در ا،تەنها پۆلیسی عەرەبی تێدابوو ، عەریفەکەیان لەوێ نەبوو.. پاشان پەیدا بوو، و بە هەلخەلەتاندن و خافلکردنی خەلکەکە توانی بە تەلەفۆن داوای هێز بکات وپاشان بەدەنگی بەرز هاواری دەکرد (( شوعیەکان .. راکەن و خۆتان رزگار بکەن ئێستا هێز دەگاتە سەرتان.. تکاتان لێ دەکەم خۆتان دەربازکەن)).

٤- ئامادە بووان لە چەند لایەکەوە هێرشیان بردە سەر بنکەکە و دەست بە تەقە کرا .

٥- کە هێزی پۆلیس گەیشتە شوێنەکە ، بەخەلکیان راگەیاند کە ، عبدولکەریم قاسم کۆتایی هاتووە ، پێویستە ئارامی بپارێزن.

٦-بەرپرسی نوێی رێکخستنەکانی سەیداوە داوای لەپۆلیسە عەرەبەکانی کرد دژی کودەتاچیەکان بوەستن و هاوکاری جەماوەر بکەن ، بەڵام پۆلیسەکان تەقەیان کرد لە ئەنجامدا ، دوو شوعی بەناوی (ئەحمەد جۆلا) و(تەها پینەدۆز)بریندار بوون و پۆلیسێکی عەرەب بەناوی (خەلەف) کوژرا (٢).

٧- دوای چەند کاتژمێرێک هێزی پۆلیس و سوپا کۆنترۆلی گەرەکی سەیداوەیان کرد و رەفتاری درندانەیان بەرانبەر خەلکەکە نواند.

٨-دوای پاشەکشە کردنی چەکدارەکان ، ( سلێمان مورتکەیی) ٧٠ چەکداری دەشتی هەولێری لە گوندی مورتکەی گەورە هێنا  بۆ گرتنی بنکەی پۆلیس و ئاسایش و پۆلیسی کارەبا و ماڵی بەرێوەبەری پۆلیس لە سەیداوە ، ئەو چەکدارانە بە شەو هاتنە سەیداوە و تەقەیان لە بنکەی پۆلیس کردەوە .

٩- حکومەت هێزێکی سەربازی گەورەی هێناوە  گەرەکەکەی ، بە تانک و زرێپۆشەوە و بە بلندگۆ.. داوای لەخەلک کرد ، کە کەس لەماڵی خۆی نێتە دەرەوە .

١٠- سوپا لە رۆژی ٩ی شوبات ، تۆپبارانی گەرەکی سەیداوەی کرد، خانووی هاوولاتیان (عەلی شوونهەلگر)و (جەوهەر حەمەد عەلی) بەبەر کەوت .

١١- لەرۆژی (١٠) شوبات ، خەلکێکی زۆر گیران و زۆر لە دانیشتوانی گەرەکی سەیداوە ،ماڵەکانیان بەجێ هێشت ، بەلام دوایی دوو رۆژ ، حکومەت بە بلندگۆ بانگەوازی گەرانەوەی خەلکەکەی کرد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

(١)) کەماڵ شەعبی) / کادرێکی چالاکی حزبی شوعی بوو لەهەولێر/باوکی تێکۆشەر بەختیار شەعبی یە / دوکانێکی نەجاری هەبوو لە جێگای (شیرینی نازە)ی ئێستا..ئەم وێنە و هەندی زانیاریم لە ئەرشیفی کاک بەختیار وەرگرتووە .

(٢) (هەولێر لەنێوان ساڵی ١٩٦٣-١٩٧٠ /د.شوان محەمەد ئەمین خۆشناو/ل ٥٥-٦٠)