علی حیدر سلیمان ١٩٠٥ -١٩٩١
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
عەلی حەیدەر سولەیمان ،کوری گەورەی سولەیمان
بەگی کوری عەلی بەگی سلاح شور زادەیە ، لەنەوەی میری سۆرانە و دەچیتە سەر میر
ئەحمەد بەگی مامی محەمەد پاشای رواندزی .... لەساڵی ١٩٠٥ لەشاروچکەی رواندز لەدایک
بووە .(١)
عەلی حەیدەر لە تەمەنێکی گچکە ناردرا بۆ
بەغداد بۆ خوێندن ، بەلام ، بەهۆی جەنگی جیهانی یەکەم گەراوە رواندز ، کە گەیشتە
رواندز بینی مالەکەیان سووتاوە ودایک و باوکی دەستگیر کراون .. ناچار بوو دوو
براکەی لەگەل خۆی بردە مووسل و بەخێو کردنیانی لە ئەستۆ گرت .. پاش چەند ساڵێک لە
بازرگانی کردن لە نێوان (مووسل و حەلەب) لەگەل داپیری ، لەمووسل جێگیر بوو و
سەرلەنوێ دەستی بە خوێندنی سەرەتایی کرد و لە ساڵی ١٩٢٢ خوێندنی سەرەتایی تەواو
کرد .
لەقۆناغی خوێندنی دواناوەندی ،(کۆمەلەی
راپەرینی قوتابیان)ی دروست کرد ، پاشان ئەلقەیەکی رێکخستنی نهێنی قوتابیانی لە
مووسل دروست کرد بۆ دابەشکردنی بلاو کراوە و پەخشنامە سیاسیەکان لە شارت مووسل .
لە ساڵی ١٩٢٤ -١٩٣٠ لە زانکۆی ئەمریکی لە
بەیروت ،زانستە سیاسیەکانی خویند وبروانامەی تیادا وەرگرت (٢).. کە لەبەیروت دەیخویند ،
ئەندامێکی چالاکی (کۆمەلەی عێراقی)بوو ، پاشان بووە
سەرۆکی کۆمەلەکە ، هەروەها لەدوا ساڵی خوێندنی لە زانکۆی ئەمریکی ، چەند
لێکۆلینەوەی بلاو کردەوە ، لەوانە :-
-
لێکۆلینەوەیەک لەسەر (بەرێوەبردنی شارەوانی) بۆ
مامۆستای سیاسەت (پرۆفیسۆر ریچاد) .
-
لێکۆلینەویەکی تر لەسەر (نەتەوە) بۆ مامۆستای
مێژوو (پرۆفیسۆر هنکی)..
لەبەر یەکەم دەرچوونی لە دوو
ساڵی یەکەمی لە زانکۆ ،عەلی حەیدەربە نوێنەری زانکۆی ئەمریکی هەلبژێردرا ، لە
ئەلقەی لێکۆلینەوەی کاروباری نێو دەولەتی لە (سویسرا)..
لەساڵی ١٩٣٠ گەراوە عێراق و لەبەغداد بە
مامۆستا دامەزرا لە قوتابخانەی دواناوەندی و خانەی مامۆستایان ، هەر وەها وانەبێژ
بوو لەقوتابخانەکانی(حەربییە و کەرخ و تەفەییض).
عەلی حەیدەر ، دوو کتێبی دانا بەناوی (مێژووی
شارستانیەتی ئەوروپی/١٩٣٢)،(مێژووی ئەوروپای نوێ /١٩٣٧) ، کتێبی یەکەم بووە هۆی
پەست بوونی بەرپرسان و تومەتبار کردنی بە (شۆرشگێری) ، بۆیە لە مامۆستایەتیەوە
گواستراوە بۆ پشکنینی قوتابخانەکان(التفتیش المدرسی)(٣) ، پاشان بۆ دیوانی وەزارەتی (معاریف) و بووە
(بەرێوەبەری ئەزموونەکان و بلاو کراوەکان و وەرگێران).
عەلی حەیدەر ، پاش گەرانەوەی لە بەیروت
،بیرۆکەی (دامەزراندنی دەولەتی کوردی) لە مێشکی چەقی بوو ..کە لێ یان دەپرسی ، بە
پێکەنینەوە دەیگوت: باوکم کوردە خەلکی
رواندزە .. بۆیە خەباتی دەکرد بۆ چارەسەر
کردنی کێشەی کورد لە پەروازەی رزگار کردنی عێراق لە ئیستیعماری بریتانی ، دوژمنی
نەتەوەکانی ناوچەکە.. بەم شێوەیە ، کێشەی کوردی ،لەسەنگەری دژ بە ئیستعمار دادەنا
.
عەلێ حەیدەر لەساڵانی ١٩٣١ ، ١٩٣٢ ، ١٩٣٣
بەشداری کرد لە مانگرتنی بەغداد لە دژی باجەکانی شارەوانی و لە نووسین لە رۆژنامەی
(الاهالی) و ئەندامێکی چالاک بوو لە ( ئەنجوومەنی نەهێشتنی نەخویندەواری) و رۆلێکی
گەورەی هەبوو لە نەهێشتنی نەخویندەواری لە ناوچە کوردیەکان ، بە تایبەتی لە (لیوای
هەولێر) کە ، یەکەم قوتابخانەی نەهێشتنی نەخوێدەواری لە ٢١/٧/١٩٣٤ لە هەولێر کراوە
و ژمارەی قوتابیانی (١٩٥) قوتابی بوو و لە چوار پۆڵ دانرابوون ، ئەوەی شایانی باسە
، لە کردنەوەی قوتابخانەکە ، لەسەر ئەرکی پارێزەر( محەمەد عەلی ئەفەندی موختار)
کارەبای بۆ راکێشرا و (شێخ حوسین ئەفەندی)بەرێوەبەری قوتابخانەی(الثانیة) ، چەند
رێنماییەکی پێشکەش کرد بۆ هاندانی دانیشتوانی هەولێر ،تا پەیوەندی بە قوتابخانەکە
بکەن .
ئەگەر لەسووری خزمەتەکانی عەلێ حەیدەر وورد
ببینەوە ،بۆمان رۆن دەبیتەوە کە ، رۆلێکی باشی لەدیبلۆماسیەتی عیراق و لە سیاسەت
گێراوە، هەر وەکو زانراوە ، ئەم پۆستانەی هەبووە :-(٤)
-
لە ساڵی ١٩٣٥ کراوە بە یاریدەدەری بەرێوەبەری
گشتی لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق.
-
لە ساڵی ١٩٣٧ گۆزراوەتەوە بۆ سلکی دبلۆماسی لە
وەزارەتی دەرەوەی عێراق و کراوە بە سکرتێری (مفەوەزییەی عێراق) لە رۆما پایتەختی
ئیتالیا ، پاشان گۆزراوەتەوە بۆ قاهیرە پایتەختی میسر .
-
لە ساڵی ١٩٤٨ -١٩٥٤ سێ جار نوێنەری لیوای هەولێر
بووە لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق.
-
لە ١٩ی ئابی ١٩٤٨ کرا بە وەزیری کاروباری
کۆمەلایەتی عێراق.
-
لە ١٠ ی کانونی یەکەمی ١٩٤٩ پۆستی وەزیری گەیاندن
و ئەشغالی پێدرا .
-
لە ساڵی ١٩٥٦ بووە بالیۆزی عێراق لە (بۆن)
پایتەختی (ئەلمانیای رۆژ ئاوا).
-
دوای شۆرشی ١٤ی گەلاوێژی ١٩٥٨ ، کرا بە وەکیلی
وەزارەتی دەرەوەی عێراق.
-
لە ساڵی ١٩٥٩ بووە بالیۆزی عێراق لە واشنتۆن
پاشان لە سویسرا.
-
لە ساڵی ١٩٦٦ بووە بالیۆزی عێراق لە (رۆما).
لەبەر ئەوەی حکومەتی عیراق و
سەرکردایەتی کورد ، متمانەیان پێ هەبووە ، بۆیە رۆلی زۆری هەبووە لە دانوستانەکانی دەسەلات و شۆرشی کورد.(٥)
عەلی حەیدەر لە (٥)ی ئەیلولی ١٩٩١ لە بەگدا
کۆچی دوایی کردوە و هەر لەوێ نێژراوە .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(١) ئینسکلۆبیدیای هەولێر/ لاپەرە ٤٥٥٥ / کەریم
شارەزا .
(٢) هەولێر نێوان ساڵانی ١٩٦٣-١٩٧٠ /د. شوان
محەمەد ئەمین خۆشناو/لاپەرە ٧٨ .
(٣) مجلة (الجریدة)/وثائق /علی حیدر سلیمان ..
الشخصیة الکردیة العراقیة/شهاب احمد الحمید .
(٤)ئینسکلۆبیدیای هەولێر/ لاپەرە ٤٥٥٥ / کەریم
شارەزا.
(٥)هەولێر نێوان ساڵانی
١٩٦٣-١٩٧٠ /د. شوان محەمەد ئەمین خۆشناو/لاپەرە ٧٨.
ليست هناك تعليقات:
إرسال تعليق