خانەکانی هەولێــــــــــــــــــــــــــر:-(*)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
خانەکانی هەولێر بە پێی ساڵنامەی ویلایەتی مووسل، لەپێش ساڵی ١٩١٢ز ژمارەیان (٦٦) خان بووە ، ئەو کەسەی کە خانی بەرێوەبردووە ، پێی ووتراوە ( خانچی) ، دوو جۆری هەبووە : یەکەمیان چەند ژوورێکی تێدابووە کە هەر ژوورێک تایبەتمەندی خۆی هەبووە ، هەندێک ژوور وەک ئوتێل بۆ حەسانەوە و مانەوەی شەو بەکار هاتووە ، چونکە تا ساڵی ١٩٢٦ هیچ ئوتێلێک لە هەولێر نەبووە . دووەم جۆری خان تایبەت بووە بە داکردنی ئاژەڵ و کرین و فرۆشتنی لێ کراوە .
خانەکان بریتی بوون لە :-
 -(خانی سپی) کە خانێکی گەورەو دوو نهۆم بوو دیوارەکەی بە قوری سپێ (گەچ) سواغ دراوە ، هەر بۆیە بە خانی سپی ناونراوە ، شوێنەکەی کەوتووتە تەنیشت باتا (١) دەرگای قەنتەرەکەی زۆر بەرز بووە ، حوشترەوان لەم خانە دابەزیوە .
 -( خانی حەسەن بەیرام) دەکەوتە پشت مزگەفتی خانەقا ، شوێنی خستنی سەوزە میوە بووە کە ، زۆریان لە ناوچەکانی خۆشناوەتی دەهات و لەوەرزی هاویندا بەفریان هێناوەتە ئەم خانە و لەناو کا دا داندراوە .
- (خانی عوسمان کەردز) دەکەویتە پشت بانقی رافدێن (٢٢) ئێستا کە شوێنی خستنی باری رەژوو فرۆشان بووە.
 - (خانی سلێمان خدر) کە خەلکی کەندیناوە بوو ،دەکەوتە تەنیشت خانی عوسمان کەردز ، (گەچیان )هێناوەتە هەولێر و لەم خانەدا خستوویانە .
 - (خانی قۆجە) کە دەکەوتە نزیک مزگەفتی خانەقا و لە تەنیشت خانی حەسەن بەیرەم بوو ە ، لە لایەن (مام قوربانی) سەرپەرشتی کراوە و لەم خانەدا (خمچییە )جوولەکەکان کاریان کردووە ، دیارترینیان (خدرۆکە جوو ، یۆنە ، بەبۆ ، ئیسحاق )بوون .
- ( خانی حاجی سەعید جەمباز) دەکەوتە گەرەکی جوولەکان و مامەلە کردن  و کڕین و فرۆشتنی مەڕ و ماڵاتی لێ دەکرا .
 - (خانی عەلی حاجی ئەحمەد ئاغا) کە دەکەوتە بەرامبەر مزگەفتی ( ئالتی بەرماق) و چەند ژوورێکی تێدا بوو، لەشێوەی دوکان بوون و زۆربەی ( پەنیر و ژاژی)فرۆشەکان دەهاتنە ئەو خانە .
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*) ئیدکلۆبیدیای هەولێر /لاپەرە ١٤٨٥ /هەولێر لە ساڵانی شەری یەکەمی جیهانی ١٩١٤-١٩١٨٨ /مەهدی محممەد قادر - کۆلێزی ئاداب - زانکۆی سەلاحەددین .
١) لای چەپی دەرگای بازار نزیک دەرمانخانەی نەریمانی ئێستا .
٢٢) پشت بانکی رەشیدی ئێستا .

ەکەم نەخۆشخانەی فەرمی لەهەولێر :- (*)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
یەکەمین نەخۆشخانە کە شوێنەکەی دەکەوتە تەنیشت فەرمانگەی شارەوانی ، مێژووی دروستکردنی دەگەرێتەوە بۆ ساڵی ١٩٠٨ دوای راگەیاندنی دەستووری عوسمانی لە لایەن شارەوانی هەولێر لە ماوەی سەرۆکایەتی (عەلی پاشا مەحمود ئاغا ١٩٠٧-١٩١٣) دامەزراوە م کە لە سەرتای دامەزراندنی ،هیچ پزئشکێکی تێدا دانەمەزراوە ، بەڵام لەدوای تێپەر بوونی ماوەیەک ، یەکەم پزیشک بەناوی (عەبدولئەحەد عەبدولنوور )کە خەلکی شاری مووسڵ بووە ، لەم نەخۆشخانەیە دامەزراوە و ماوەی چەند ساڵێک تێیدا ماوەتەوە ، جێگای ئاماژەیە کە یەکەم پزیشکە لە هەولێر لە کۆتاییەکانی سەردەمی حوکمرانی عوسمانیەکان ، خەلکی هەولێری ئاشنا کرد وە بە دەرمانی نوێ و خۆ پاراستن و چارەسەر کردنیان ، دواتر لەساڵی ١٩١٨ پزیشکێک بە ناوی ( ولیەم سۆن) لە هەولێر دامەزراوە تا ساڵی ١٩١٩ هیچ نەخۆشخانەی تر لە هەولێر دانەمەزراوە .

ە تەوژمی برسیەتی لە هەولێر لە ١٩١٧-١٩١٨ :-(*)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ژیانی هەژاران لەو دەمەدا زۆر سەخت بوو، برسیەتی گەیشتبووە پلەی مرد ن ، هەندێک لە بنەماڵەکان دەیانەویست یارمەتێ هەژاران بدەن و هەندی کەسی تریش بەزەیی بەخەلک نەدەهات ئەو پارووەی خەلک قووت دەدا وگیرفانی خۆی گەرم دەکرد (١) :-
 (حاجی رەشید ئاغا) کە جگە لە یارمەتیدانی خەلکی هەولێر ، ئەم خێزانانەی کە لە ناوچەی (مەندەلی و دەور ر بەری کەرکوک)بەهٶی شەری یەکەمی جیهانی ناوچەی خۆیان بە جێهێشتبوو و لەهەولێر نیشتەجێ بووبوون ،یارمەتی داون و جێگای حەوانەوەیان بۆ دابین کرد .
 ( حەسەن ئاغای چاوشلی) بەرهەمە کشتەکاڵیەکانی دەهێنێتە بازار و بر نرخێکی هەرزان دەیفرۆشێتە هەژاران و ئەوانەی توانای کرینیان نەبوو بەبێ پارە وەرگرتن دابەشی کردووە بەسەریان کە ئەمەش بوویتە هۆی کەم کردنەوەی ئەو برسیتیە کە خەلکی کەم دەرامەت تێیدا دەژیا ،
( جەمیل ئەفەندی ١٨٧٨ -١٩١٩٩)کە موفتی هەولێر بووە ، رۆڵێکی گەورەی ناندانی هەژارانی هەولێر و پەرگەندەکانی شارەکانی تری داوە کە بە هۆی شەرەکەوە روویان کردبووە هەولێر ، جێگای ئاماژە پێکردنە کە هەولێر یەکێکە لەم شارانە کەم وێنەیە لە رێزگرتنی غەریب و گرتنەخۆی لێقەوماوان و یارمەتیدانیان لەهەموو سەردەمەکان.
دەتوانین بلێین شاری هەولێر تا رادەیەکەک باری ئابووری لەشارەکانی تر باشتر بوو. ... بۆ نموونە لەزستانی ١٩١٧-١٩١٨ لە ئەنجامی برسیەتی لە لیوای مووسڵ ژمارەیەکی زۆر لەدانیشتوانەکەی مردوون ، لەپاڵ ئەمەشدا بڵاو بوونەوەی نەخۆشی هەرەشەیەکی تر بوو ، بە تایبەتی ( تاعوون و کۆلێرا و تیفۆ) کە لە ئەنجامی هەژاری و برسیەتی تووشی دەبوون ،
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*) ئیدکلۆبیدیای هەولێر /لاپەرە ١٤٩١ /هەولێر لە ساڵانی شەری یەکەمی جیهانی ١٩١٤-١٩١٨٨ /مەهدی محەمەد قادر - کۆلێزی ئاداب - زانکۆی سەلاحەددین .
١١) دەگێرنەوە ،پلکی گەورەم منداڵ بوو ،جۆگەی کۆلانی دەشوشت ، کە موختار لەوێ تێپەری و پر وشکی پێکەوت ، بۆیە موختارەکە ، یارمەتی لە داپیرو مندالەکانی بری .. کە برسیەتی کاریانی لێکرد ، داپیرم لە لای ( جەمیل ئەفەندی )شکایەتی کرد .. جەمیل ئەفەندیش موختاری بانگ کرد و دەستگیری کرد و یارمەتی بنەمالەی داپیرمی بەردەوام کرد .(کاکۆ)

دەستگیرکردنی باوکی ( حاجی جەمیل قەپقابچی ) :- (*)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
حاجی جەمیل قەبقابچی (١٩٠٤-١٩٩٦) لەبارەی دەستگیر کردنی (حاجی ئیبراهیمی ) باوکی دەڵێت :-
لەساڵی ١٩١٤ جەنگی یەکەمی جیهانی دەستی پێکرد و رەش بگیری لەهەولێردا دەگەرا و خەلکێکی زۆر دەستگیر دەکرێن بۆ ئەوەی رەوانەی شەری ( سەفەر برلوک} بکرێن ، یەکێک لەوانە حاجی ئیبراهی باوکم بووە و دەستگیر کراوە و رەوانەی ئەم شەرە کراوە ، هەروەها دەڵێت :-- من و دایکم و  خوشکم بەدوای باوکمدا کەوتین تاوەکو ئۆردوگای ( رەشکین) چووین ، پاشان باوکم شوون بزر بوو کەس نەیزانی چی بەسەر هات .. منیش ناچار بووم لەم تەمەنە بچووکەدا دەست بە کاسبی بکەم لەگەڵ دایکم ئیشی (سەقا) ییمان دەکرد ، هەموو رۆژێک بە ووڵاخ ئاومان بۆ سەر قەڵات دەبرد و بەسەر ماڵە گەورەکانمام دابەش دەکرد ، لەهەر کاروانە ئاوێک (عانەیەکمان) وەردەگرت .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
*) ئیدکلۆبیدیای هەولێر /لاپەرە ١٤٩٧ /هەولێر لە ساڵانی شەری یەکەمی جیهانی ١٩١٤-١٩١٨٨ /مەهدی محەمەد قادر - کۆلێزی ئاداب - زانکۆی سەلاحەددین .