کاکۆ قەساب: أغسطس 2016

مەعروف جیاووک ١٨٨٥-١٩٥٨ز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
ئامادە کردنی / عبدالهادی رەحمان قەساب
کاتێ دەچینه‌ ناو مێژووی نزیک و هاوچەرخمان ... دەبینین ئەو کەلە پیاوانەی کە ، رێرەوە مێژووییەکانیان ، بە هیمەت و توانای کەسی خۆیان ،لاپەری یەکەمیان دارشتووە ، هەست بە هەناسەیان دەکەین وبە ئێش و ئازار و ئەشکەنجەو و ناڵەناڵیان ،لەم رۆژگارەماندا ، ئەو لاپەرانەیان بەتام کردوە..
هەر چەندە ناوی مەعروف جیاووک دەبیستم ،ئەو سیدارە رەشەم دێتە پێش چاو کە لەگوێچکەی دارەبازەکەی هەلواسرابوو ، کاتی بەرێکردنی بۆ بەر سێبەر و دلۆڤانی خودای میهرەبان ، ساڵی ١٩٥٨ کە تەرمەکەیان دەبردە قەد پاڵی زانای ناوداری هەولێر (شێخی چۆلی) و لەوێ ،لە گۆرستانی (تەعجیل) بەخاک بسپێردرێت و لەناو نازدارەکانی هەولێر ، لەپەناگۆکەیەک ، ئارامگاکەی دەست نیشان بکرێت .
ئەو مرۆڤە ،مرۆڤە بەدرێژایی تەمەنی ، هەر لەخەمی چارەسەر کردنی نەخۆشیەکانی خۆی و ناخۆشیەکنی میللەت بوو،رۆژێک رانەوەستا و دەقیقەیەک میللەتی لەیاد نەکرد ویستیان کوردستانی عیراق بکەنە دوو پارچە، دوو دەولەتی کارتۆنی ، سنووری هاوبەشیان زێی بادینان بیت ، پارچەی دووەمی بێ گەڵ دەبوو بۆیە گەڵیان بۆ هاوردە کرد لە ئێرانەوە .. مەعروف جیاووک سەرکردەی ئەو بەرپەچ کارانە بوو کە نەیدەهێشت ئەم پرۆژەیە روو بدات .. کەزانیان ئەو پرۆژەیە سەر نەکەوت ،پرۆژەکی تریان دارشت ،ئەویش پێکهێنانی دەولەتی کوردی ، بەلام دەبێ سەرۆکەکەی واز لە ئیسلام بینیت ،ئەگەر نا (مار شەمعوون)ی دەبێتە سەرۆک ..وای لەم میللەتە ستەملێکراوەیە ..
ناوی تەواوی (مەعروف کوری حاجی مەولوود ئەسعەد بەدیعولزەمانە لەساڵی ١٣٠٢ک/١٨٨٥ زاینی لەبەغداد لەدایک بووە (١)، هەروەکو لەسەر کێلی گۆرەکەی نووسراوە ..
پێش ٨٠٠ ساڵ(٢)، چوا برا لەهۆزی بالەکی کە تا ئێستا لە ناوچەی رواندز و دەورو بەری تا ناوچەی هەکاری دەژین ، هاتنە ناوچەیەکی قەد پاڵی چیایەکی نزیک گەلی عەلی بەگ لە سه‌ره‌وه‌ی خەلیفان ،لەسەر رێگای کۆنی (خەلیفان -بارزان) لەوی گوندەکیان ئاوەدان کردەوە بەناوی (سرێشمە).. ئەو چوار برایە ناویان (عەباس ، ئەلیاس ،موسا ،حەسەن ).. کە لە دواییدا بوونە چوار بنەماڵە بەناوەکانی (٣) :- ماڵە باس(عەباس) ،ماڵە لاس (ئەلیاس) ، ماڵە مووس (مووسی) ، ماڵە حەسەن .
ماڵە حەسەن بە جیاووک ناسرا بوون (٤)، ئەو بنەمالانە خەلکی غەوارەیان تێکەل بوو وەک (ماڵە خوباسک)و(ماڵە موریک). پاش گەشە سەندنی گوندی سرێشمە ، هەندێکیان باریان کردوە و لە گوندەکانی نزیک هەولێر ، وەک گوندی (بەر حوشتر) نیشتەجێ بوون.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

ماڵی حەسەن جیاووک زانا و ئەدیبی زۆری لێ هەڵکەوتووە ، وەک فەقێ داوود ، مەڵا مەولود ، فەقی سلێمان ، فەقێ ئیمام ، فەقێ وەلی ، حاجی مەولود ئەسعەد کە، یەکێ لەزانا ناودارەکانی باشووری کوردستان بووە و کتێبی دەستنووسی هەبووە بەزمانی عەرەبی لە بارەی رێزمانی عەرەبیەوە. هەر وەها بەرێوەبەری قوتابخانەی روشدییە بووە لە مووسل )(٥)).
فەقێ وەلی جیاووک لەگەل مندالەکانی ، لەساڵی ١٢٥٢ک - ١٨٣٦ ز هاتۆتە هەولێر و لە هەولێر و دەورەبەری بوونەتە خاوەن زەوی و زار و خاوەن حەسار و گوند، وەک گوندی دارەتوو وکارێزی تەیموور بەگ و خانووی کورتەک و ئەو حەسارەی نزیک ( عوزێر پێغەمبه ر)کە نەخۆشخانە بووە ، مولکی حاجی داوود جیاووک بووە .(٦))
حاجی مەولود ٤ کور و ٥ کچی هەبووە ، یەک لە کورەکانی ناوی (عەلی ئەسغەر) بووە
، عەلی ئەسغەر لەسەردەمی عوسمانییەکاندا ، وانە بێژ و پێشنوێژ بووە لەسوپای عوسمانی و لە ئامادەیی روشدیەی سەربازی و پاشایەتی مامۆستای زمانەکانی عەرەبی و تورکی وفارسی بووە و دانراویشی هەبووە بەناوی (الفوائد المعروفیة فی علم النحو واللغة العربیة)..کە بەناوی کوری (مەعروف)ی لێناوە .
عەلی ئەسغەر بە حوکمی کاری (ئیمام طابووری) لە سەردەمی سولتان ( عەبدولحەمیدی دووەم) ، زوو شوێنی دەگۆزراوە ، لەو کاتەی لە سلێمانی بووە .. هاوسەر گیری لەگەل (رەحمەخانی بابان) ی کردووە و سێ کوریان بووە (مەعروف ، عارف ، عیرفان) ، مەعروف کوری نۆبەرەبووە و عیرفانیش هەر لە مندالی کۆچی دوایی کردووە،
مەعروف عەلێ ئەسغەر .. لە دەستی باوکی و چەند زانایێکی تر ، ئاینی خویندوە وخوێندنی سەرەتایی و روشدیەی لە بەغدا لە ساڵی ١٩٠٢ز تەواو کردووە و پاشان لەساڵی ١٩٠٩ز لەگەل رەشید عالی گەیلانی و نوری سەعید هەر سێکیان بەسواری وولاغ چوونەتە ئەستەنبول بۆ تەواو کردنی خوێندن ، رەشید عالی گەیلانی و مەعروف لە کۆلێجی ماف و نوری سەعیدیش لە کۆلێجی سەربازی وەرگیراون .
مەعروف جیاووک ،لەبەر رووداوێکی نەخوازراو و ئارەزوو کردنی بۆ کورسیەکی نوێنەرایەتی ،، ناچار بوو ( ئەستانە ) بەجێ بهێلیت و بگواسترێتەوە بەغدا .(٧))

مەعروف جیاووگ ، ماوەیەک کراوە بە بەرێوەبەری ناحیەی (تەدمور- دێرەلزور) لەسوریا .. و یەکەم ژنی لەوێ هێناوە بەناوی پاکیزە.
لە ١٩١٢ز ١٨ کانونی دووەم ،رۆژنامەی (الحقوق) بەهەردوو زمانی عەرەبی وتو رکی ، لەبەغدا دەرکردوە .
لە ١٩١٣ز ، وەزارەتی معاریف دەیکاتە یاریدەدەری بەرێوەبەر لە خانەی مامۆستایان لەبەسرە .
لە ١٩١٤ ز ، ٢٦ تشرینی یەکەم و پاش گرتنی (بەسرا) لەلایەن ئینگلیزەوە ،بەدیل دەگیرێ و دەبردرێتە (بۆرما) .لەوێ پێنج ساڵ دەمینێ و تووشی نەخۆشی مێشکە تا (الحمی الدماغیة) دەبیت . و دوو ساڵ لەنێو جێگادا لە نێوان ژیان و مردن بووە پاشان چاک دەبیتەوە و دەگەرێتەوە بەغداد بەلاوازی بە شێوەیەک ،ئەگەر بەکوردی هاواری نەکردبا ، کەس و کاری نەیاندەناسی.(٨)
کە تەندروستی دێتەوە جێی خۆی ، سەر لەنوێ دەست دەکات بەخوێندن لەخوێندنگای ماف کە بریتانیەکان پێویستی زۆریان بە دادوەر هەبوو ، بۆیە لەسەر بنە مایەکی نوێ دایدەمەزرێنن.
لە ١٩٢٠ ی ١٨تەمووز بۆ ماوەیەکی کورت پارێزەر بووە .
لە ١٩٢٣ز کراوەتە دادوەری دادگای پێکهاتن (الصلح)لە (کەرکوک).
لە ١٩٢٤ز دەبێتە دادوەری بەرایی هەولێر .
لە ساڵی ١٩٢٥ز دەبێتە دادوەری پێکهاتن لە (دیوانیە) .
لە ١٩٢٦ دەبیتە دادوەری سزای (مووسل) .
لە ١٩٢٧ دەبێتە دادوەر لە(موسەیەب).
لە ١٩٢٨ بەنوێنەری (هەولێر) هەڵدەبژێردرێ و دەبیتە جێگری یەکەمی سەرۆکی پەرلەمانی عیراق .وپاشتر خەلکی هەولێر و کەرکووک دووجاری تر داوای لێ دەکەن کە خۆی بپاڵێوی .. بەلام دەرنەچووە چونکە پالێوراوی گەڵ بوو.
لە ١٩٣١ز لە ١٠ی تشرینی یەکەم بەدادوەری شارەستانی لەعێراق دامەزراوە .وپاش ١١ رۆژ کراوەتە دادوەری تاکی پلە یەک لە (لەکەربەلا) لەسەر داوای شاە فەیسەلی یەکەم .
لە ١٩٣٣ ز دەبیتە دادوەری بەرایی ( کەرکووک).
لە ١٩٣٤ز دەبیتە جێگری یەکەمی سەرۆکی دادگای بەرایی کەرکووک .
لە ١٩٣٦ دە بێتە پشکێنەری دادوەر وجێگری سەرۆکی دادگای بەرایی لە(حیللە).
لە ١٩٣٨ ز بەپشکینەری داواکاری گشتی.
لە ١٩٤١ دادرێژەری یاسایی ( مدون قانونی) و پاشان دەبێتە ئەندامی دادگای پێداچوونەوە.
لە ساڵی ١٩٤٤ دەکرێتە موتەسەریفی ( سلێمانی) تا ساڵی ١٩٤٦ز.

مەعرەف جیاووگ ..لەساڵی ١٩٤٦ز دەست لەکار دەکێشی وەک موتەسەریفی سلێمانی ..بەلام هەر لەو ساڵەدا دەگەرێتەوە و دەبێتە بەرێوەبەری گشتی ئینحیساری تووتن تا کانوونی دووەمی ١٩٤٧ز ، هەنگینێ واز لە کاری میری دێنیت بەیەکجاری .
باری تەندروستی مەعروف جیاووک لەساڵی ١٩٥٣ وە تێک دەچیت و لاواز دەبێت وجار جاریش چاک دەبیتەوە .. بۆ چارە سەر کردن دوو جار کورەکانی دەیبەنە ( لەندەن) جاری یەکەم لەساڵی ١٩٥٣ وجاری دووەمیش لەساڵی ١٩٥٧ز ، بەلام ئەجەل گەیشتە سەر گیانی پاکی مەعرووف جیاووک و لە کاتژمێری چوار و نیوی رۆژی سێشەممە ی ٢١ی کانونی دووەمی ١٩٥٨ ، لەشاری بەغداد کۆچی دوایی کرد و لەسەر وەسیەتی خۆی تەرمەکەی لە رۆژی پێنچ شەممەی ٢٣ی کانوونی دووەمی ١٩٢١ بەئامادە بوونی سەدان کەس لەخەلکی هەولێر و موتەسەریفی ئەو کاتەی هەولێرخالد نەقشبەندی و سەرۆکی فەرمانگەکانی هەولێر ولەگۆرستانی شێخی چۆلی بەخاک سپێردرا..(٩))
کە تەرمەکەیان هێنا بۆ گۆرستان ، سیدارە رەشەکەی لەسەر دارەمەیتەکە هەلواسرابوو ..لەسەر بەردێکی مەرمەر لەناو ئارامگەکەی ئەم نووسینە نووسراوە :((الفاتحة معروف جیاووک لێرە نێژراوە و ئەڵێ ئەی کورد بەخووی چاک و زانستی و یەکێتی ، کامەران ئەبی. لەساڵی ١٨٨٥ لەدایک بووە و لەساڵی ١٩٥٨ لە رۆژی سێشەممە ٢١ی مانگی کانوونی دووەم ئەکا ،گیانی بەخاک سپاردووە)).(١٠))
لەسەر ژمارەی ژنەکانی مەعروف جیاووک رای جیاواز هەیە ، هەندێک دەلێن ١٠ ، هەندێک ١١ و هەندێکیش دەڵێن دوازدە هاوسەرگیری کردووە ، لەو هاوسەرانە ،دوو هاوسەری خەلکی ماردین و یەکێکی ئەلبانی وچواری عەرەب و چواریشیان خەلکی باشووری کوردستان وخەلکی هەولێر بوونە .. خیزانە هەولێریەکەی لە بنەمالەی (چیچۆ)بووە .. هەروەها رای جیاوازیش هەیە لەسەر ژمارەی مندالەکانی .. هەندێک دەڵێن دە کور و چوار کچی هەبووە و هەندێکیش دەڵین دوازدە کوڕ وشەش کچی هەبووە

مەعروف جیاووگ ، سەرەرای ئەوەی ئێش و ئازاری جەستەیی زۆر بوو ، بەڵام چوستی و چالاکی سیاسی و کۆمەلایەتی بەردەوام بوو تا دوا هەناسەی ژیانی ،ئە هەستە نیشتمانیەی کە هەیبوو ، لەکتێبی (کارەساتی بارزانی زوڵم لێ کراو- مأساة بارزان المظلومة) بەزەقی دیارە .

هەر چەند بچینە ناو قوولایی هەڵویستە سیاسی و کۆمەڵایەتیەکانی ، ناگەینە کۆتایی ، لێرەدا باسی هەندی لەو هەلوێستانە دەکەین :-

١- لە ساڵی ١٩٢٨ یەکەم یانەی فەرمانبەرانی هەولێر کراوە ، بە هەڵ و ماندوو بوونی مەعروف جیاووگ (١١)...پاش ئەوەی بینرا کە فەرمانبەرە عەرەبەکان زۆرن و دەستیان زۆرتر دەروات.. و فەرمانبەرە کوردەکانیش پەرت و بلاون ، شتێک لە ئارادە نەبوو کە کۆیان بکاتەوە تا بتوانن لە هەندێک مەسەلە یەک را بن ، بەتایبەتی ئەوانەی پەیوەنددارن بە ئێشەکانی گەڵ ..مەعروف جیاووگ .. بیری لەو مەسەلەیە کردەوە و هەولێ دا فەرمانبەرە کانی هەولێر کۆ بکاتەوە لە یانەیەک . پاش جمو جۆلێکی چەندبارە بوونەوە ، توانی رەزامەندی دامەزراندنی (یانەی فەرمانبەران لەهەولێر) وەدەست بینی .. ئەوەی شایانی بیر خستنەوەیە کە،ئەو بەتانها نەبوو بەلکوو فەرمانبەرو و کەسایەتیەکی زۆری خەلکی هەولێر و دەرەوەی ، لەم هەوڵانە بەشدار بوون ..بەم شیوەیە لەرۆژی کردنەوەی یانەکە بەئامادە بوونی ژمارەیەکی زۆر لە فەرمانەر و بازرگان و کەسایەتی هەولێر و بە ئامادە بوونی کەسایەتی گەورەی هەولێر ( مەلا ئەفەندی )وشاعیری گەورەی کورد ( فایق بێکەس). مەراسیمەکە دەستی پێکرد و مەعروف جیاووک ووتارێکی تیادا خوێندەوە وفایق بێکەسیش شیعرێکی لەسەر خەلکی هەولێر خوێندەوە .

٢— شاروچکەی (ئامێدی)، شاروچکەیەکی کۆنی ئیسلامی و شوێنەواری مێژوویی و پایتەختی میرنشینی بادینان بووە .. لە رۆژی ٢٦ ی ئاداری ١٩٣٠ پیاو ماقوولانی ئەم شارە ،سکالایەکیان بەئیمزا کۆکردەوە و داوایان لە مەعروف جیاووگ کردوە ، هەوڵیان بۆ بدات و بەدوای کێشەکانیاندا بچیت و ئەو کارەی حکومەت لە فەرامووش کردن و گواستنەوەی مەڵبەند ی قەزا بۆ گوندی بێباد سەرنەگریت ، وا دیارە مەعروف جیاووگیش بە هانایان هاتووە .(١٢)

٣- مەعروف جیاووک کاتی موتەسەریف بووە لە سولەیمانی ، پەیوەندیەکی باشی هەبووە لەگەل (شێخ مەحمود) ، ئەو پەیوەندیە بەردەوام بووە ، هەتا لەکاتی کە شێخ مەحمود لە بەغداش دەستبەسەر بووە ،رۆژانی هەینی لەگەل (عەبدولرەزاقی حەسەنی) سەردانیان کردووە لەگەرەکی (صلێخ)، هەروەها شێخ مەحموودیش لەبەهاری ١٩٥٦ سەردانی ماڵی مەعروف جیاووکی کردووە و بە شکۆمەندی پێشوازی لێ کراوە ، بە شێوەیەک کۆلانەکەیان شووشتووە و خەلک تا (باب المعظم) لەپێشوازیدا بوونە، بەلام ئەو پەوەندیە کاری نەکردووتە سەر مەعروف جیاووک کە کەسێکی لەسەر یاسا دابنی ، بۆ نموونە لەمەسەلەی شێخ قادری برای شێخ مەحمود کاتی کە زێدەرۆیی کردبووە سەر زەوی وزاری شارەوانی وشوورەیەکی بەدەوری زەویەکەدا کێشا بوو ، جیاووک فەرمانی دا، هەر بەشەو شوورەکەیان رووخاند و شێخ قادریشی دەست بەسەر کرد ،تا شێخ مەحمود کاگەزی بۆ نە نووسی بەری نەدا .(١٣)

لەنامەیەکی شێخ مەحموود بۆ مەعروف جیاووک لە رۆژی ٧ی ئاداری ١٩٤٥ نیردراوە ،کە هاوولاتیەک غەدری لێکراوە لە لایەن شێخ سەلامەوە، هاتووە :-

((بۆ سەعادەتی متصرف مەعروف بەگ

بە واسطەی بەعضی نامەردەوە مەحجوبم ئێستە لطیف(١٤) عەرضی کردوون کە جەوابم عەرضی نەکردوون ، من هەر نەوعە کارێک سەعادەتی ئێوەی تێدابێ حاضرم .

هەلگرتووی کاغەز سەید نووری ئینسانێکی فەقیر ورەعیەتە لەطەرەف شێخ سەلامەوە مەغدور کراوە ئەو ظالمە کە ئیسمەن سەلامە خۆتان مەعلوومتان هەیە کە خوا سەلامەتی نەکا زۆر ظالمە، مشار الیە ئەلبەتە مەغدووریەت خویتان عەرضی ئەکا ، ئومێدم بەخوا هەیە کە رەفع مەغدووریەت بفەرموون ، باقی حورمەت .(١٥)

برای مخلصتان

مەحموود

٤-مەعروف جیاووگ ، مرۆیەکی کوردی نەتەخواز بووە ، دژی سیاسەتی بریتانیا بووە بەرامبەر کورد ، بەلام دەیگووت هەر شتێک کە ئینگلیزەکان دژی بوەستن سەرناگریت .پیاوێکی سەر راست بووە ، خاوەن هەلوێست بووە لایەنگیری ئینگلیز نەبووە ، کوردایەتی کردوە و شانازی بە کوردایەتی کردووە ، ناوی مندالەکانی کوردین ،کەسایەتی وەک ئەو لەو ماوەیەدا کەم بوون (١٦)
لەمەر هەلوێستەکانی مەعروف جیاووگ ، دوو بۆچوون هەیە ، یەکەمیان بۆچوونی چەپرەوەکانی ئەو کاتە کە دەیانگۆت ،لەکوردستانی عیراق ،ئەگەر هاتوو دەرەبەگ و برجوازیەکان وەکو شێخ رەشید وشێخ رەقیب ونوری باویل و تۆفیق وەهبی و مەعروف جیاووگ .. هتد ...قسەیان یەک کرد و بەسەفیری ئینگلیزەکانیان گووت ئێمە قەومی کورد تەمسیل دەکەین و دەبێ خێرا خۆتان ئیستقلالی بە ئێمە بدەن و ئەو مللەتە هەژارە لەزولم و غەدر نەجات بدەن و ئەو وەختەی ئیستعماری ئینگلیزیش گووتی سەرچاوان ، ئەوا دڵی ئێوە ناشکێنم حکومەتێکتان بۆ دائەنێم ئێوەش پێویستە چاکەی من لەبیر نەکەن .
بۆچوونی دووەم هەر وەکو جەماڵ نەبەز نووسیوەتی : بەلای مەعروف جیاووگەوە ، هەموو دەرد و کوێرەوەریەک کە بەسەر کورددا هاتووە ، گوناهی ئینگلیز بووە لە بەرامبەر هەموو ئەو چاکانەی شێخ مەحمود بۆ ئینگلیز ، کە بەبێ شەر هاتنە کوردستان ، ئینجا نیازیان وا بوو کوردستان بکەنە ((ئاشووەرستان))، لەگەل ئەوەش دیارە کورد بەشەر و بەربەرەکانی دەرەقەتی بریتانیا نەدەهات ، بۆیە دەبوو لەگەلیان رێک بکەون ، بەڵام نەبنە پیاوی ئەوان وەک هەندێ کەس ، بەلکو لەرێی دروستکردنی دۆستایەتی ، نەک نۆکەری ، ، یان وەکو تۆفیق وەهبی کەوا رێک کەوتبوو کوردستان بکاتە (ئاشورستان).(١٧)
لەمەر ئەو دوو بۆچوونەوە، هەندی جار دەبووە مایەی بدەو و بەردەی سیاسی.. بۆ نموونە ،لەووتارێکی بەرەی چەپدا ، بەناوی (ثەورەی اکتۆبەر و مەسەلەی قەومیمان) بەئیمزای (ئازادی) بلاو کراوەتەوە ، تیایدا هاتبوو: ئەم جیاووکە لەبرسا سگی قورەی ئەهات وحەسیرێکی نەبوو رایبخا ئەمرۆ ماڵەکەی بە دە لۆری ناگوێزرێتەوە وە مللەت نابێ بروا بە هاشەو هۆشەی ئەمانە بکا ، ئەمانە نۆکەری ئیستیعمارن ، ئەمانە ئاگری بن کان.(١٨)...بیرەمێرد وەلا می ( ئازادی )دەداتەوە، لە رۆژنامەی ژیان بە ووتارێک بە ناوی (بۆ حزبی شوعی عراقی).. تیایدا باسی خۆی و تۆفیق وەهبی دەکات و پاشان دە
ڵێ: جیاووکیش باوەر بە من بکەن ،کوردە و کورد پەرستە ئیتر کەیفی خۆتانە.(١٩)
مەعروف جیاووگ هەر لە کوردایەتی بەردەوام بووە ، نەچوویتە هیچ پارتێکی سیاسی ، هەر بۆیە فەراموش کراوە . لەماڵەوە منداڵەکانی رێز دەکردن و فێری دەکردن وەک سروودی:-
(( ئەی کوردینە، ئەی مەردینە ....... بادەست لەناو دەس کەین هەموو))

０- مەعروف جیاووگ ، جگە لە کێشەکانی ووڵاتی خۆی ، خەمی گەڵ و گرۆپی تری بێگانەشی خواردووە ، ئەوەتا لە کێشەیەکی نێوان جەمال عەبدولناسر و سەرۆکی یەکەمی میسر باش شۆرشی ١٩٥٣ لە میسر ، محمەد نەجیب ،کە ئەنجامەکەی لادانی محەمەد نەجیب بووە .. بۆ عەبدولناسر دەنووسی :-
( بێگباشی جەمال عەبدولناسر- قاهیرە
سەرهەڵدان لەسەر سەرۆک نەجیب و ئیخوان مسلمینەکان ، جێگای پەشێویە ولە سێدارەدانی بێ تاوانان وزیندانی کردنی نەبەردان ، سەرەرای دەستپێشخەری وداوای زاناکانی جیهان و سەرکردەکانی ، کارەسات وفەرق و جودایی و ئیهانەیە قەرەبۆ ناکڕێتەوەو وپێغەمبەری مەزنی دلگران کردوە وگشت زانایەکانی ئیسلامی پەست کردوە و ئەوەش ویستی (غلادسۆ) و (زایونیەکانە).. باوەرداران برانە و ستایش کردنی ئیخوانەکان سیاسەتە و ئەوەی زولم بکات تووشی توورەیی خودای دلۆڤان دەبیت، نابی مرۆڤ بۆ دونیا لەخۆ بایی بیت چونکە ئەگەر دونیا ئەمرۆ یەکێکی هینایە پێکەنین ، سبەینێ دەیگرێینیت و خوداش نزای زولم لێکراوەکان رەت ناکاتەوە و پادداشتی چاکەکەرەوەکانیش دەکات .
مەعروف جیاووک
بەغداد گەرکی (الطوب) ژمارەی خانوو ٤٠/٤٩
جەمال عەبدولناسر بەنامەیەکی تایبەتی وەڵامی جیاووگی دایتەوە تیایدا داوای لە جیاووگ کردوە کە ، بەر لەوەی ئەو سەرکۆنەی ئەوان بکات دەبوا کاروبارەکەی بەووردی هەڵبسەنگاندبایە ، وەک نووسیویە محەمەد نەجیب خۆی بۆتە مایەی لادرانی ، چونکە لە رێبازی شۆرش لایداوە و سەبارەت بە ئیخوان موسلیمینەکانیش وەک دەڵێت وێرای ئامۆژگاری و ڕێنوێنی کردنیان کەچی ئەوان هەر خەریکی خراپەو غافلکوژی بوونە.(٢٠)

٦-لەبەر خەبات و تێکۆشان و دڵسۆزی مەعروف جیاووگ بۆ میللەت و نیشتیمانی و جێ بەجێ کردنی بۆ ئەرکە نیشتیمانیەکان و نەتەوەییەکانی .. دەیەها وێژەوان و شاعیر هەلبەست و هونراوەیان لەسەری نووسیوە ، بۆ نموونە :
- موفتی پێنجوێنی لەساڵی ١٩٤٥ز شیعرێکی بەناو ( بۆ مەعروف جیاووک) نووسیوە.. بەبۆنەی کردنەوەی قوتابخانە لە (پێنجوین):-
سوپاسی خوا ئەکەین و شوکری عیززەت
کچی پێنجوێن بە مەکتەب گەییە عیززەت
- قانیع لە شیعری (دەورەی ژیانم) دا دەڵێ ؛-
شازدە سەرخێزان دەوریان داوم
منیش بۆ نانی شەوی داماوم
ئێستا جیاووک هیممەت ئەنوێنێ
هەژار و فەقیری وولات ئەژیێنێ
چونکە بەراستی میللەت پەروەرە
بۆ لیواکەمان وەک تاجی سەرە
ئیتر هەر بژی سێبەری خاکمان
موتەسەریفی تەواو دڵ پاکمان
- لە گۆڤاری (زاری کرمانجی)شیعرێک بەناوی ( هەر بژی جیاووک) بەدەست خەت ناوی حوسین حوزنی لەلایەکی نووسراوە :-
سزایە بۆ بەقای ناوتان بکەن ئایندەیی کوردان
لە بۆ تیمسالی میللەت ئەتۆی خێوی شەرەف و وجدان
بژی هەر تۆ بژی ئەی فەخری کوردان فەخری کوردستان
بە بوونتان سەر بڵندین ئەی (جیاووک)هەر بژی بۆمان
- نەجمەدین مەلا ،بەبۆنەی کۆچی دوایی مەعروف جیاووگ بەناوی (شین وشەپۆر) دەڵێت :-
کێ بی بپرسی دادی مەزلوومین
مەحکەمەی تەمییز ، زویر ، بووەو ،غەمگین
٥٨٥ + ٢٤٨ +١١٢٥ =١٩٥٨ ز
- مەلا صالحی گۆزەپابنکەیی دەڵێت :-
نقلت الی منزل قیل فیە مخفوف
ولخلقک الکریم بین الحور محفوف
وأنت ضیف اللە والناس مأسوف
کلا فإن ضیفها المعروف ملطوف
فلا یمنع الحجاب عن باب رحمتە
الا من انکروە وهو ثم معروف
- شێخ سەلامی گردعازەبانی شیعرێکی بەناوی (شێوەنی جیاووک) نووسیوە ودەڵێت:-
میرم تۆ نامری ئاسارت دیارە
زۆر پایەدارە
قەومی کورد یەکسەر بۆ تۆ خەمبارە
لەژین بێزارە
میری شیرینم مەعروف جیاووک
بۆ کورد بووی باووک
کورد بۆ تۆ ئەلێ چەند بەندی لاووک
دڵ ئەسووتێنێ وەک چراووک(٢١)

مەعروف جیاووک لە ژیانیدا ، ئەم کتێبانەی بڵاو کردەوە، بەهەر دووزمانی کوردی و عەرەب .

١- نووسینی کوردی لەساڵی ١٩٣٠
٢-هەزار بێژ و بەند ... لەساڵی ١٩٣٩
(ا٣-لقضیة الکردیة... بەشی یەکەم لەساڵی ١٩٣٥ و بەشی دووەم لەساڵی ١٩٣٩
٤-نیابتی ... لەساڵی ١٩٣٨
(٢٢) مأساة بارزان الظلومة ...١٩٥٤))٥-

ئەگەر چی کتێبەکانی هەمووی بایەخی و سوودی خۆیان هەیە ، بەڵام کتێبی کارەساتی بارزانی ستەم لێکراو (مأساة بارزان المظلومة).. زیاتر بایەخی هەیە لە شیکردنەوەی رووداوەکانی ئەوسا ،کە بە رووبەرووی دەڤەری بارزان بوو بوو و سیاسەتی ئینگلیز، زیاتر رۆن دەکاتەوە ، دەربارەی بەڵێنەکانی بۆ دروستکردنی دەولەتی کوردی بەمەرج و چۆنیەتی هەرس هینانی ئەو ئامانجانەی کە گشتیان ریکلامی بوون و زۆر جاریش حکومەتی عێراقیان لە بنەوە هاندەدا بۆ لێدانی کورد.. تاوەکو کورد بە یەکجاری خۆی بهاوێتە باوەشی ئینگلیز و هەموو داخوازیەکانی جی بە جی بکات . ئەو بەلگەنامەیە هاندانی ئینگلیز ، بۆ لێدانی کورد ئاشکرا دەکاتەوە :- (٢٣))
{ بەڵگەنامەی ژمارە :١٩
سەرکردایەتی گشتی سوپا
بیرۆی دووەم
بەشی زانیاری
- نهێنی -
ئۆپەراسییۆنی سەربازی دژ بە کورد لە عێراق
سەرچاوەی ئاسایشی گشتی
٢٥ی نیسانی ١٩٣٢
بەگوێرەی چەند زانیاریەک کە لەسەرچاوەی جیدییەوە هاتووە ، شەرێکی گەورە رۆژانی ١٢ ،١٣ ،١٤ ی نیسانی ئەم مانگە لە ناوچەی ئاکری لەنێوان چەکدارە شۆرشگێرە کوردەکان و هێزەکانی عێراقیدا رووی داوە. لەهەر دوولا لەماوەی شەرەکەدا زیانێکی زۆر دراوە . ٧٠ ئەفسەر کوژراون و ٥٠ کەسیش بریندار بوون . ئاماژە بەوە دەکرێ راستییەکەی کەوا ژمارەیەکی زۆر لەوانە گەیێنرابنە مووسڵ و گوازرابنەوە .
لە لایەکی ترەوە هەوالەکان ئەوە دەگەیەنن کە دوو فرۆکە لەلایەن چەکدارە یاخی بووەکان لە رۆژی ١٣ی نیسان بەردراونەتەوە خوارەوە .
ئەمانە دوایی نزیکەی سەد و پەنجا کەسێکیان لەدەست داوە }(٢٤))
مەعروف جیاووک و چەند کەسانێکی تر هەڵویشتیان هەبووە لە ئاشکرا کردنی مەرامی ئینگلیزەکان ،لە تەرخان کردنی زێی بادینان وەک سنوورێک لە بەینی ئەو دەوڵەتەی بۆ کورد دروست دەکەن و ئەوەی بۆ نەستوورییەکان (ئاثوریەکان)دروست دەکەن لەو ناوچەیەدا ..
کتێبی (مأساة بارزان المظلومة)..کە لەساڵی ١٩٥٤ یەکەم چاپی بلاو کراوە و دوا چاپیشی لە دەزگای ئاراس بلاو کراوەتەوە .. ئەوەی دوایی دوو بەشە..بەشی یەکەم ٧٧ لاپەرەیە وبەشی دووەم ٩٠ لاپەرەیە ..ناوەرۆکەکەی پێکهاتووە لە :-
( پێشەکی – هۆی لە چاپدان – من کێم – یەکتر ناسین و خۆشەویستی – زلهێزی دەولەتان – کورد کێنە – نەستوورییەکان ئەوانەی بریتانیا ناویانی لێناوە ئاثووریەکان – سیاسەت چ دەزانی چیە سیاسەت – بارزان و بارزانیەکان –راستیەکەی رووداوەکانی بارزان لەساڵانی ١٩٣١ ،١٩٣٢ ،١٩٤٤ ، ١٩٤٥ لەگەل ٢٢ بەلگە کە ئینگلیز لەسەرەوە لەگەل خەلک بوو و لەبنەوەش لەگەل حوکمەتی عێراق بوو .. سامی شۆرش و تاریق جامبازیس دوو پێشەکیان لە چاپی ئاراس نووسیوە
لێرەدا تیشک دەخەینە سەر دوو کارەساتی بارزان و ئەوی تر بۆ لێکۆلینەوە بەجێ دێلین .

بەندی یەکەمی کارەساتەکە(٢٥)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
لەنیسانی ١٩٣٢ هێزە سەربازیەکان و پۆلیس گەمارۆی بارزانیان دا بۆ ئەوەی دەست بە هێرش بکەن ،هێزی ئاسمانی بریتانی لەعیراق یارمەتیانی دەدا . ئەوەی خوارەوەش راگەیەندراوی سەرکرداریەتی هێزی بالەفرکەی ئینگلیزی لەعێراق کە لە بەرواری ١٩٣٢ لە رۆژنامە ناوخۆیەکان بڵاو کراوە .
پوختەی راگەیەندراو :
١-لەبەر پێویستی سوپای عیراقی بەرێکخستن و پرچەک کردنی بۆ ماوەیەکی درێژ و داواکاری حکومەتی عێراق لە نێردراوی بالا (مندوی السامی)ی کە یارمەتی هێزی ئاسمانی شاهانە بدات بۆ ئەوەی شۆرشگیران تەفر بکات ، هێزی ئاسمانی بریتانی بریاری دا لە رۆژی ٢٦ی نیسانی ١٩٣٢ بۆردومانیان بکات (لەو کاتەدا هێرش لە رۆژی ٢٥ی نیسان دەستی پێکردبوو، فرۆکەکان بەیاناتیان هاویشت بۆ گوندەکانی بارزان و تیایدا داوایان لە بارزانیان کرد کە بەشداری نەکەن لەو شۆرشە ، پاشان ئەو فرۆکانە ناوچەکەیان بۆردومان کرد بەتایبەتی گوندی بارزان کە ماڵی شێخ ورەعیەتی تێدایە وزۆر لەو پیروئافرەت ومندال کوژران ،لەوانەی نەیانتوانی هەڵبێن و بچنە ناو ئەشکەفتەکان ، بارزنیەکان توانیان یەک لە فرۆکە بۆمب هاوێژەکان لە رۆژی ١٩٣٢/٤/٢٩ بەردەنەوە و فرۆکەوانەکەشی یەخسیر بکەن لەگەڵ رەسەدەکە ی ، پاش ئەوەی شیخ ئەحمەد شوێنی گونجاویانی بۆ تەرخان کرد ، داوای لە هێزی ئینگلیزی کرد کە پزیشکیک و برینپێچێک بنێرن بۆ چارەسەر کردنی رەسەدەکە ،کە شانی بریندار بوو بوو ، لەبەر ئەوە فرۆکەکان لە بۆردومان کردن وەستان و(هۆلت) سکرتێری رۆژ هەڵات لە سەفارەتی ئیگلیزی لەگەل پزیشکێک گەیشتنە بارزان و لەلای شێخ ئەحمەد میوان بوون ،( هۆلت) توانی رەزامەندی حکومەت بەدەست بینی بۆ وەستاندنی هێرش و دەست بێکردن بە گفتوگۆ بۆ ئەوی بگەنە چارەسەریەکی گونجاو بۆ کێشەکە ، کاتێک (هۆلت) و سێ هاوەلەکەی گەیشتنە بەغداد ،گفوگۆیەکی بێ ئەنجام لەگەڵ شێخ ئەحمەد دەستی پێکرد تا رۆژی ٢٣ی مایسی ١٩٣٢ ،کە حکومەت سور بوو لەسەر چەک کردنی شۆرشگیران یەکەم جار و پاشان دەست پێکردن بە نۆزەن کردنی بنکەکانی پۆلیس دووەم هەنگاو بەلام دەبیت شیخ ئەحمەد منداڵە شیخەکان وەک بارمتە لە بەغدا دابنێت بۆ ئەوەی سەرکێشی روونەدات (بەپێی بیانۆی حکومەت) ، سەرەرای ئەمەش ،شێخ ئەحمەد ، دلسۆزی و تاعەتی خۆی نیشان دابوو بۆ عەرش.

٢-لە ٢٤ی مایسی ١٩٣٢ ئینگلیزەکان لەبەڵێنی خۆیان پاشگەز بوونەوە ، بۆ ئەو هۆیانەی کە بەخۆیان دەیزانن(٢٥) ، بەیانێکیان بە زمانی کوردی بڵاو کردەوە بە رێگای ئەو بلندگۆیانەی کە بەفرۆکەکانی (فکتۆریا) بەسترابوون و لەگەل هاویشتنی چەند راگەیەندراو لە ٢٦ی مایس ، داوای لە خەلک دەکرد بێنە دەخالەت (پا رانەوە) وهەموو فەرمانەکانی حکومەت قبوول بکەن . پێشتر فرۆکەکان دەستیان بە بۆردومانکردنی گونەدەکان و مەر و ماڵاتی خەلکەکە کرد و هەر لەکوێ تارماییەکیان دەبینی ئایا چەکدار یان نا چەکدار ،مندال یان پیر ، بەشێوەیەکی درندانە دەیانکوشت و گوندەکانیانیان دەسووتاند ، بەسەدانیان بریندار کرد و بەهەزارانیان دەربەدەر کرد ، بەپێ ئەو فەرمانانەی کە بە نیەتێکی چاک نەدراوە:
( پابەند بە قازیەک ، فەرمانەکانی سەر سوورێنەرن .. فەتوای دا بە رشتنی خوێنم لەهێمنی وحورمەتی)
لە رۆژی ٢٧/٥/١٩٣٢ هێرشی فرۆکەکان توندتر بوونەوە و وای لە خەلک کرد بچنە ناو ئەشکەوتەکان وەیان لەقەدپاڵی دارو بەرد خویان حەشار بدەن ،مندال دوور دەکەوت لەدایکی و پیرەمێرد دەمرد و هێرش بەردەوام بوو بە هەموو تین ودرندایەتی تا ٩ی حوزەیرانی ١٩٣٢ ،خوێنی بێ تاوانەکان لەسەر خاکی بارزان دەرژا، بەرامبەر ئەم درندایەتیە ،شێخ محمەد صدیق ناچار بوو دەخالەت بکات و داوای راگرتنی هێرش بکات ، بەڵام ئینگلیز رازی نەبوون ،هەر وەها حکومەتیش، وای لە شێخ ئەحمەد کرد کە ووڵات بەجێهێلی وخۆ وموریدە دڵسۆزەکانی روو لە سنووری تورکیا بکەن ، بی ئەوەی رووبەرروی سوپای عیراقی بن و بچنە ناو خاکی تورکیا کە، رازی بوو بە وەرگرتنیان وناردیانی بۆ(ئەدرنە) لە رۆژ ئاوای (ئەستانە).
بەم شێوەیە و بە ئاگری ئینگلیزەکان بەندی یەکەمی ئەو کارەساتە کۆتایی هات ، بەداخەوە ئەم کارەساتە لە حوکمرانی (نوری سەعید) ولەبەر چاوی بەرێزان خوالێخۆشبوو (محمەمەد ئەمین زەکی) و (جەمال بابان) روویدا ،کە ئەو کات وەزیر بوون، من نازانم چۆن محەمەد ئەمین زکی لەبەر کورسیەکەی خۆی رازی بوو ،رەزامەندی بکات بە کوشتنی عەشیرەتێکی کوردی بە بۆمبەکانی ئینگلیز، کە ئەو خاوەنی مێژووی کوردەکانە!؟ ئایا کورسی وەزارەت ئەوەندە دێنی کە خووینی کوردی بێتاوان برژێ لە دۆل و سەختەشاخەکانی بارزان ؟!! بەلام ( جەمال بابان) لەبەر بەشداری کردنی لە بەیانی هاوبەش ، پێویست ناکات گلەیی لێ بکرێ .
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

١)لەسەر ساڵی لەدایک بوونی ، راو بۆچوونی جیاواز هەیە ، بەڵام ئەوەی لەسەر کێلەکەی نووسراوە ، لەهەموو راکان پەسەندترە.
٢)ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٣٩٣/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین .
هەمان سەرچاوە ))٣)

لەسەر ناوی جیاووکیش زیاتر لە بۆچوونێکی هەیە (٤

٥)ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٣٩٣/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین .
ئەو حەسارە دەکەوتە نێوان شیرینی (نازە) وماڵی(عطاءاللە ئاغا)٦).
٧)ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٣٩٤/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین

٨)ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٣٩٤/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین

٩)ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٣٩٩/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین .
١٠)هەمان سەرچاوە /لاپەرە ٤٤٢٢

١١) تأریخ بلدیة اربیل رٶسائها و مجالسها عام(١٨٧٥-٢٠١٤)م/نجاة یاسین النجار /ص٤٣

١٢) ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٤٠٠/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین.

١٣) ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٤٠١/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین.

١٤) مەبەستی:شێخ لەتیفی کوریتی .

١٥) ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٤٠٠/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین.

١٦)ئینسکلۆبیدیای هەولێ/لاپەرە ٤٤١٣/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین.
١٧) ١٨) ١٩)) هەمان سەرچاوە .

٢٠)ئینسکلۆبیدیای هەولێر/لاپەرە ٤٤١٤/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین.

٢١)ئینسکلۆبیدیای هەولێر/لاپەرە ٤٤٠٤/ سەربردەی ژیان و کەسایەتی مەعروف جیاووک/دکتۆر ئازاد عوبێد صالح /کۆلێژی ئاداب- زانکۆی سەلاحەددین.

٢٢)گۆڤاری (الصوت الاخر) ژمارە (٩٨) لە ٣١/٥/٢٠٠٦ /نعمت میر صادق
٢٣(ڕاپەرینەکانی بارزان لە بەلگەنامە نی‌نییەکانی هەردوو حکومەتی فرەنسا و بریتانیا ١٩٣١-١٩٤٩ /لاپەرە ٥٥ /وەرگێرانی لە فرەنسیەوە د. نەجاتی عەندوللا / بەرگی یەکەم ٢٤) شەرە گەورەکە لە (پێرە کەپران) روویدا وفرۆکەیەک لەوی بەردراوە وفرۆکەوان و یاریدەدەرەکەی موسلاوی بوون کوژران ..مۆنۆمێنتیان لە باخچەی شەهیدان لە مووسل بۆ درووست کراوە

٢٥)مأساة باەزان المظلومة/ مەعروف جیاووک / لاپەرە ١٤٩ ، ١٥٠